aan die Kaap ingestel is en die owerheid in Nederland landbou onder hulle wou bevorder, het hulle die Kaap laat weet dat hulle verskeie mans aangestel het ‘die haer op den landbouw ende boerenwerq verstaen’. Van Riebeeck self het in hierdie tyd berig dat hy ‘boeren’ van verbygaande skepe gelig en aan die Kaap agtergehou het.
Die feit dat ’n boerdery normaalweg aan die oudste seun bemaak is en die ander seuns ’n heenkome elders moes soek, dikwels op baie vroeë leeftyd, kan kandidate vir die VOC uit hierdie bron opgelewer het, asook misoeste of die verskynsel dat die tradisionele klein boerderytjies in hierdie tyd al hoe meer tot groter eenhede saamgevoeg is. Gesien die kleinskaalse en onekonomiese aard van boerdery in hierdie tyd, was daar op die platteland egter ook nie veel spesialisasie nie, maar inteendeel ’n groot mate van diversifikasie, en De Vries & Van der Woude het dit oor die ‘unspecialised, indeed improvised, peasant household economy’.43
Bowendien was daar ’n aansienlike groep ‘grondlose plattelanders’ wat vir boere gewerk het en van die landbou afhanklik was, en al die mense wat by die onsekere plattelandse ekonomie betrokke was, het uiteindelik miskien in Amsterdam of ’n ander stad beland en sou werknemers vir die VOC kan oplewer.
Ten slotte het die haas ononderbroke opeenvolging van Europese oorloë die VOC ook van ’n deurlopende kwota oudsoldate uit alle dele van die vasteland voorsien, en ’n moderne skrywer het dit in hierdie verband ewe lewendig en neerhalend oor buitelandse huurtroepe,
die als afgedankte of gedeserteerde militairen of om andere redenen de wijk naar Holland hadden genomen. Platzak, het hoofd vol muizenissen, zonder werk door onze havensteden rondslenterend, vielen dezen gemeenlijk in de handen van den een of anderen volkhouder of zielverkooper.44
Oorlog is in daardie jare grotendeels met behulp van buitelandse huursoldate gevoer, en ongeveer 600 000 het altesaam oor die sewentiende en agttiende eeu in die leër van die Nederlandse Republiek diens gedoen, waar die eed van trou in Nederlands, Duits, Frans of Engels afgelê kon word. Dit kan help om die aanwesigheid van buitelanders onder die werknemers van die VOC te verklaar, en ’n verskynsel soos die groot aantal Skotte wat op een tydstip onder Van Riebeeck se groepie aan die Kaap aanwesig was.
Ewe goed moes ’n aansienlike aantal bedrywe wat oorlogsbehoeftes en -voorrade aan die leërs verskaf het, sluit of drasties afskaal. Volgens Florike Egmond het baie van die nuwe werkloses in vredestyd werk gesoek ‘als matroos, losse landarbeider, venter, marskramer of knecht’,45 en by hierdie moontlikhede moet die VOC vanselfsprekend bygevoeg word.
Sover dit sin het om van ’n ‘tipiese’ dienaar van die VOC te praat, en sover so iets trouens bestaan het, was dit, sover dit matrose, soldate en werksvolk betref, waarskynlik ’n betreklik jong Duitssprekende wat sonder geld in Amsterdam aangekom het met die bedoeling om daar werk te soek, nie noodwendig by die Kompanjie nie, en deur laasgenoemde as soldaat in diens geneem is. So ’n individu verteenwoordig in elk geval ’n aansienlike groep mense, en bowendien die grootste enkele groep waaroor nadere inligting bestaan en waaroor dit dus moontlik is om te veralgemeen.
Die Duitser O.F. Mentzel, wat waarskynlik uit persoonlike ervaring geskryf het, het dit in hierdie verband oor aspirantsoldate wat ‘sonder geld’ na Holland kom, en ‘volkome vreemde, onbekende en onbemiddelde mense’ is. De Graaff het in sy boek oor Oos-Indië vehement teen hulle uitgevaar in ’n passasie wat, soos alles wat hy geskryf het, verdien om onvertaald aangehaal te word. Hier beskryf hy hoe vreemdelinge uit Noord- en Oosseehawens en die Duitssprekende grensgebied in ontredderde toestand in Amsterdam aanland,
alwaar sy dan met hooyvorken worden opgestoken, of met bootshaken worden op de wal gesleept, en so smerig en ellendig uitsien dat een mens sig moet erbarmen; dus gaande langs de straten by heele troppen als verdwaalde schapen, sommige met een bolster, sommige met een knapsak, en eenige met een maaiers seis op den trek.46
Nuwe aankomelinge soos hierdie is ingewag deur werwers, vryskutagente van sogenaamde volkhouers wat ’n bestaan gemaak het deur ’n handel in kandidate vir diens by die VOC. By die stadspoorte van Amsterdam en die plekke waar trekskuite en passasierskippies van elders aangelê het, en op die stad se brûe, wat ’n gebruiklike bymekaarkomplek was, het hulle mans ingewag wat klaarblyklik vreemdelinge was, en dan toegesak.
Die Duitser Wintergerst beskryf die Nieuwe Brug, vlak by die oop hawefront langs die IJ, in ’n besonder bedrywige deel van die stad, en omring deur skepe en skeepsbedrywighede, as ‘die werfplek vir skeepspersoneel’; ’n ander Duitse besoeker omtrent dieselfde tyd het dit oor ‘die Haringpakkers- en die Nieuwe Brug, waar talle duisende mense hulle ten alle tye bevind. Ons het dikwels in hierdie omgewing gaan stap vanweë die skepe wat daar lê en die mense wat daarop besig was, wat baie plesierig is om te sien.’
Mentzel gee ’n voorbeeld van die soort opportunistiese gesprek wat so ’n werwer dan aangeknoop het.
Vriend, kan jy vir my sê waar Gerrit de Buys se huis is
(of ’n ander iemand onder ’n denkbeeldige naam)?
—Nee, my vriend, ek is hier vreemd en het nou eers aangekom.
—Toe nou, dit het ek nie geweet nie. Neem my nie kwalik nie.
Waar kom jy vandaan?
—Uit Duitsland.
—Van watter deel?
—Van Magdeburg (of ’n ander stad en streek).
—Kyk nou net! Liewe Vader, as jy gister gekom het, sou jy iemand
uit dieselfde geweste by my gekry het.
—Wat was sy naam?
—Dit was ’n Duitse naam wat ek nie kan onthou nie, maar hy
was ’n kuiper van beroep. Het jy ook ’n beroep?
—Nee, ek soek werk.
—Watter soort werk? Voel jy lus om te seil?
—Ja, as ek werk by die Oos-Indiese Kompanjie sou kan kry.
—As matroos of as soldaat?
—Soldaat.
—Het jy geld? Kan jy jou onderhou tot die Kompanjie weer
soldate soek?
—Nee, my geld het langs die pad opgeraak.
—Luister, vriend! Dis ten minste nog ses of agt weke voordat
die Kompanjie soldate aanneem. Ek sal jou na een van my vriende neem wat jou kos en inwoning sal gee en ook by die Kompanjie help.47
En so verder dan; en die dankbare nuweling het in die val geloop, op ’n brug of langs die waterkant in Amsterdam tussen die stuwende voetgangers, die geroep en gekletter van die bedrywige stad.
Die werwer het sy prooi vervolgens langs onbekende strate en stege na die sogenaamde volkhouer, kostbaas of slaapbaas geneem namens wie hy optree, waar hy volgens Mentzel dan met ’n glas brandewyn en ’n paar gulden vir sy bemiddeling beloon is.
Volgens Mentzel was hierdie werwers bekend as kattenhonden, alhoewel laasgenoemdes volgens De Hullu, wat hulle ‘het uitvaagsel van de hele ronselaarsbende’ noem, hoofsaaklik koopvaardyskepe van bemanning voorsien het. ‘Zij liepen dan de kroegen af om geschikte sujetten op te sporen en ontvingen tot beloning voor elken persoon dien zij aanbrachten een dukaton of drie gulden.’48
In
