al die mee wilt varen,
Maeckt kist en bultsack ree [gereed],
Hoort wel na mijn verklaren,
Oostinjen die wil t’Zee.
Men monstert nu het Volck goet,
En morgen de Soldaten.
Na Boort toe metter spoed.54
Die laer militêre range, skryf Mentzel, is onder gunstelinge van die Bewindhebbers van die Kompanjie verdeel, of moes gekoop word: volgens hom het dit 500 gulden gekos vir ’n sersant, 200 vir ’n korporaal en 50 vir ’n lanspassaat of onderoffisier, ‘maar dit alles net in die geheim’. Elders word 2500 gulden vir die pos van opperstuurman genoem.
Op 24 September, om voort te gaan met Müller se verhaal, is die mans wat vir diens aanvaar is op dieselfde wyse as voorheen na Oos-Indiëhuis ontbied, waar die Artikelbrief, die algemene wetboek van die VOC, vir hulle voorgelees en hulle daarop beëdig is. Dit is twyfelagtig of baie van die mans iets daarvan kon verstaan, maar waarskynlik was hulle net te dankbaar dat hulle werk gekry het. ‘Toe daar van ons ’n antwoord verlang word,’ skryf Müller, ‘het almal met opgehefte hand met die grootste vreugde Ja Ja geantwoord.’
By hierdie geleentheid is bekendgemaak dat die mans op 28 September met hul besittings gereed moes wees om oor die Zuiderzee na die eiland Texel vervoer te word, van waar skepe van die Kamer Amsterdam in die Noordsee uitgeseil het.
In ’n pikareske roman uit die middel van die agttiende eeu waarin besluit is om die hooffiguur te probeer hervorm deur hom na die universiteit in Leiden te stuur, verklaar hy self dat hy uitgerus is ‘en van alles zo wel verzorgd als of ik een Oost-Indische reis zou aengenomen hebben’.55 Dit verwys egter na gegoede mans en diegene wat deur liefdevolle familielede uitgerus is.
Teen die einde van die eeu het ’n standaarduitrusting vir ’n Nederlandse seeman na bewering bestaan uit 2 blou hemde, 2 kamisole en linnebroeke, ’n hoed, ’n pijrok, 2 paar skoene en kouse, ’n paar slaapmusse, ’n kopkussing, ’n perdekombers, 6 pond tabak, ’n vaatjie brandewyn, 12 kleipype, papier, penne, garing, naalde, ’n paar skoenmakerselse en ’n riksdaalder drinkgeld. ’n Kamisool was ’n tipe baadjie, in hierdie geval vermoedelik die sogenaamde ‘seemanskamisool’, en ’n pyrok ’n jas wat van pylaken gemaak is.
Mentzel spesifiseer dat die baadjies en broeke gestreep was, en noem ’n bykomende aantal kleinighede soos ’n bliklepel, ’n tinbeker en ’n mes. Soms het opseilendes ’n viool, ’n psalmboek of een of ander stigtelike werk saamgeneem.
Brandewyn en tabak was skynbaar ’n basiese deel van die uitrusting: ‘by stormweer is ’n sluk brandewyn en ’n pyp tabak beter as kos en drank,’ merk J.W. Vogel op, en daar is beweer dat die bemanning liewer sonder ’n maaltyd sou bly as om dit te ontbeer.
Ook is daar sprake van ’n bulsak of matras, volgens Mentzel met koeihaar gevul, alhoewel varkhaar of strooi elders genoem word, en Georg Meister dit oor ’n ‘haarkombers en opgestopte strooisak’ het. J.C. Hoffmann verwys na watte, en ’n eietydse beskrywing noem spesifiek ’n Oosterse palempoer, ’n dun gewatteerde sisdeken wat onder die VOC ook in algemene gebruik was in Kaapse huishoudings.
Die Noor Frederik Bolling is deur die Kompanjie voorsien van ’n ‘kis en bulsak om op te lê, tesame met ’n hangmat’. Die bulsak en kussing het saam uitgemaak wat destyds ’n ‘bed’ genoem is, en deur matrose ’n ‘kooi’ of ‘kooigoed’. Teen die agttiende eeu maak Mentzel melding van ’n hangmat, wat teen daardie tyd al hoe meer algemeen begin raak het op skepe.
Die Duitser David Tappe noem ’n skeepsuitrusting van 2 pakke klere van growwe linne, 2 hoede, ’n rooi wolmus, ’n paar skoene, 3 messe, 12 pype, 8 pond tabak, 3 kanne brandewyn, 2 steenwerkkanne, ’n ‘bont sigeunerkombers’, ’n kussing volgens hom met die kaf van heidekoring opgestop, en ’n matras met strooi gevul, naas penne, papier, ink, skoenveters en kousbande.56
Nie almal was egter so goed voorsien nie, en Nicolaus de Graaff het dit geringskattend oor ‘een vijf à ses kan brandewijn, een rolletje tobak, twee à drie hemde, een linne broek en rokje, met een strooijen bultsak’.
Vier weke nadat hy aangemonster het, skryf J.H. Schröder oor sy verblyf in Amsterdam, is ’n trommel drie dae lank dwarsdeur die stad geslaan, om die werknemers van die VOC op te roep, en op die vierde dag is die mans met hul kiste na die vertrekpunt geneem, op maat van wat hy as die ‘droewige klanke van ’n ou viool en ’n swak gestemde hakkebord’ beskryf.
‘Met fluite en dromme, skalmeie en trompette’, berig Müller, is hy en sy metgeselle op die dag van inskeping deur die strate van Amsterdam begelei na die plek van waar hulle na hul skepe gebring sou word in ligters, kleiner vaartuie met min diepgang wat vir die vervoer van passasiers en goedere gebruik is.
Dus siet men se dan voeren
Al na de Lichter hoort,
Dan roept men, Adieu, hoeren,
Wy gaan na Injen voort …57
Die gebruiklike vertrekpunt in Amsterdam was die Montelbaanstoring, ’n oorblyfsel van die ou stelsel van stadsverdediging, nie ver verwyder van die hoofkwartier van die VOC, aan die Oude Schans, ’n kanaal wat uitmond in die IJ en die Zuiderzee.
Die tog oor die Zuiderzee na Texel kon lank duur. Die Duitser C.C.F. Jänzsch en sy medesoldate het om drieuur smiddags vertrek, oornag voor anker gelê, en die volgende dag om vieruur hul skip bereik. In die geval van Albrecht Herport en sy maats was hulle twee dae en nagte onderweg, en so ook Peter Kolb en Christoph Frick; toe daar ’n sterk teenwind was, was dit selfs vier dae. Georg Meister, in ’n geselskap van 150 soldate en ewe veel matrose, verwys na drie ligters. Jänzsch noem 180 soldate in sy eie groep, wat in vier ligters vervoer is, en die Franse huursoldaat Jean Guidon de Chambelle het dit oor twee vir 199 man, waarin hulle twee weke lank moes bly wag voordat hulle aan boord kon gaan.
Die Duitser J.C. Wolf, wat as sieketrooster aangestel was, skryf dat die ruim van die ligter waarop hy passasier was, gevul was met soldate, wat meestal Duitsers was en meestal beskonke. Toe die vaartuig die see bereik, het hulle almal onpaslik geraak en het die matrose aan boord vanweë die stank na die oop dek gevlug, waar die stuurman die opdrag gegee het, ‘Maak toe die luike, laat die varke nou maar lê en maak soos hulle wil.’ Die soldate het 24 uur daar bly lê in hul eie vuil, berig Wolf: die agttiende eeu en lewe onder die VOC in hul onverbloemde werklikheid.
‘Ek het op 2 Mei 1757 diens gekry,’ het die Nederlander J.A. Hoorn op sy oudag onthou, ‘vir sewe gulden per maand, op die skip Leiden, by kaptein Middelmeer en die opperstuurman Vogelzang, bootsman Jan ter Burg; hierdie skip het nog 20 matrose benodig om in see te kan gaan.’ Die ‘Kalkmarkt’ waarna hy hier verwys, kom op dieselfde soos die Montelbaanstoring neer.
Ek het vyf dae by my broer in Amsterdam deurgebring, toe slaan die trom: ‘Alle offisiere en matrose wat aangestel is op die skip Leiden moet hede oor vier dae om 8 uur soggens op die Kalkmarkt wees, waar die laaste ligter sal aanlê om die skeepsvolk aan boord te bring.’ Ek en my broer was betyds daar, met my kis en kooigoed; om 10 uur was ons onder seil; die volgende middag om 5 uur was ons op die skip; ek was verwonderd oor die baie mense en die groot skip; my broer en ek het op ’n kis geslaap, en my kooigoed onder ons koppe.
Die volgende middag om 2 uur het my broer met die ligter teruggegaan na Amsterdam. Nou was ek op die skip waarna ek so lank verlang het. Ek het daardie dag menige sug geslaak; maar ek het gedink aan my God, en dat dit nog altyd my eie keuse was.
Die derde
