and go south in the winter.27
In die donker, in die stilte van hierdie leë huis, oorpeins ek die reëls waarmee ek onverwags gekonfronteer is. Inderdaad, eens het dit vir my sin en relevansie besit, maar nóú bestaan moontlikhede soos hierdie nie meer nie; en alle uitgange is versper. Die tog lei nou elders, inwaarts.
SEEKASTELE
Die seilskepe van die sewentiende en agttiende eeu was opgetimmer uit planke rondom ’n houtraamwerk, met ’n hoog opgeboude voor- en agterskip, en is deur middel van plankvloere verdeel in ’n reeks dekke, soos verdiepings die een bo die ander opgestapel, onderling verbind deur middel van luike, trappe, steil steektrappe en klimpale.
In 1614 het die grootste klas skepe wat deur die VOC gebou is ’n hoogte van 150 voet, ’n breedte van 33 voet en ’n holte van 13 voet gehad, waarby die Amsterdamse voet gelyk aan 28,3 sentimeter as standaard gebruik is. Met ‘holte’ is die ‘hoogte’ of ‘diepte’ van die romp van die skip bedoel, of effens meer vakkundig uitgedruk, die ruimte tussen die bodek en die bokant van die kiel.
In 1626 is ’n maksimumlengte van 160 voet egter goedgekeur, en die Batavia wat eerlank voor die kus van Australië skipbreuk sou ly, is dieselfde jaar gebou met hierdie lengte, ’n breedte van 36 en ’n holte van 12½ voet, alhoewel die onafhanklike Kamer Zeeland vir skepe van 170 voet verantwoordelik was.
Gesien die hoë eise wat aan hulle gestel is, was die skepe noodgedwonge swaar, stewige konstruksies, en die wande van die romp, vanaf die huidplanke aan die buitekant tot die beplanking aan die binnekant, die sogenaamde wegering, was byna ’n halwe meter dik. Hulle was voorsien van twee of meer maste met ra’s of dwarshoute wat die seile gedra het, en ’n ingewikkelde stelsel van toue, die want, touwerk of tuigasie, het deels gedien om die maste stabiel te hou en dit deels moontlik gemaak om die seile te bedien.
Wanneer dit behoorlik onderhou is, kon so ’n skip vir meer as tien jaar diens lewer en drie of vier retoerreise onderneem. Die rekord word skynbaar gehou deur die Meijenburg, wat in 1713 deur die Kamer Zeeland gebou is en altesaam elf retoerreise afgelê het.
Die minimumwaarde van ’n nuwe skip in hierdie kategorie is bereken op sowat 80 000 gulden vir die romp, 4000 gulden vir die takel- of touwerk, en 200 gulden vir die ankers.
Hierdie seilskepe was groot krakende, kreunende, wiegende, deinende houtkonstruksies, donker, vogtig, kloustrofobies en benoud vir diegene wat dit vir maande aanmekaar moes bewoon, met rotte in die donker hoeke, en gevul met die stank van afvalwater, en meestal ook van siekte en ekskrement. ’n Era wat nog nie so ’n uitgesproke natuurgevoel besit het nie, en sy bewondering eerder vir ’n ryperd of ’n degen bewaar het, het behoorlike waardering vir vakmanskap besit, en ’n sierlik gekonstrueerde, deskundig getuigde en funksioneel seilende skip kon ewe goed bewonder word, soos die ‘cloecke schip’ Hellevoetsluus waarvan die Bataviase Dagregister in 1678 meld dat dit die uitreis in 4½ maande afgelê het. ‘Kloek’ was ’n woord wat aan die Kaap veral ten opsigte van slawe gebruik sou word: ‘een kloeke mansslaaf’.
So lees mens ewe goed van die ‘fraai nuwe skip Azië’ of van ‘’t schone Retourschip d’ Eendracht’, soos dit in die resolusies van die Kaapse Politieke Raad genoem word, terwyl Wouter Schouten, skeepschirurgyn in diens van die VOC, dit in sy treursang op die ryk retoervloot van 1662 wat in ’n storm in die Indiese Oseaan omgekom het, het oor ‘schepen als kercken, ieder om ’t schoonst en van de grootste welck ooyt Nederlanders op de wateren voerden’.
Terwyl die werksaamhede van die ryk en flambojante Kamer Amsterdam nouliks as ‘tipies’ van die VOC beskou kan word, illustreer dit op doeltreffende wyse die wye verskeidenheid vaartuie wat in hierdie tyd beskikbaar was. Onder die meer as ’n honderd skepe wat hy oor die tydperk 1656–88 gebou het, was naamlik fluite, jagte, katte, fregatte, hoekers, pinasse, spieëlskepe, galjote en hekbote, waarvan die lengte tussen 65 en 170 voet gewissel het.
Sover dit die VOC betref, is bowenal gebruik gemaak van groot spieëlskepe, die Oosindiëvaarders by uitstek, wat in die glorietyd van die Kompanjie as sy retoerskepe gedien het, vragskepe vir die skatte van Asië wat na Europa teruggebring moes word, gekenmerk deur die plat, reghoekige afsluiting aan die agterkant wat die spieël genoem is, ryk versier met uitgesnyde beelde en ornamente, tritons, saters, dolfyne, leeus, gode en godinne, ranke, slingers en gierlandes, en skitterend met verguldsel.
’n Ander gewilde skeepstipe was egter die fluit, ’n vragskip wat goedkoop was om te bou en te bedrywe en ’n aansienlike laaivermoë gehad het, sodat dit in die Ooste op groot skaal gebruik is om rys, peper en graan te vervoer.
Die uitseilende skepe van die VOC was swaar beman, aangesien hulle naas hul eie bemanning ook nuwe werknemers vir diens in die Ooste vervoer het, met inbegrip van amptenare, ambagsmanne, matrose en soldate. Op die uitreis moes daar ook voorsiening gemaak word vir dikwels beduidende sterftes as gevolg van skorbuut en ander siektes onderweg, en vanweë die hoë sterftesyfer in die Ooste was daar ook nooit so baie terugkerende soos uitseilende personeel nie. Daar is selfs sprake van twee keer soveel bemanningslede op skepe van die VOC soos wat op die Europese vragvaarder gebruiklik was, en drie keer soveel op sy uitseilende soos op die retoerskepe, in albei gevalle om vir die waarskynlike verliese voorsiening te maak.
Die gemiddelde besetting vir ’n groter skip was 180 man, alhoewel die syfers kon oploop tot 300. Toe die Vlissingen vroeg in 1734 uitseil, was daar 182 mense aan boord, saamgestel uit onder andere 123 seemanne, 51 militêre en 7 ambagsmanne, maar toe die skip in 1747 op die uitreis spoorloos verdwyn, het die bemanning daarenteen 227 bedra, waarvan 139 seemanne, 60 man militêre personeel en 4 ambagsmanne, in hierdie geval ’n smid, 2 messelaars en ’n timmerman.
Natuurlik moes die skepe voorsien wees vir voldoende voorrade vir al die honderde opseilendes vir ’n tydperk van meerdere maande, veral groot lêers met water wat in die ruim van die skip bewaar is, en materiaal wat onderweg vir herstelwerk benodig sou kan word, soos ekstra seile, maste en ander houtwerk.
Vir die werksaamhede van die Kompanjie in die Ooste is gemunte en ongemunte goud en silwer saamgeneem, in hoeveelhede wat oor die jare gestadig toegeneem het, die ekwivalent van meer as 8 miljoen gulden in totaal oor die dekade 1650–60, en meer as 29 miljoen in 1690–1700.
Ook het die skepe voorrade gebring vir die Europeërs wat die Kompanjie se handelsposte in die Ooste beman het, Europese stowwe waaruit swaar Europese klere gemaak kon word, leerskoene, skoen- en soolleer, manshoede, vate met Franse, Spaanse en Rynwyn, vate met Duitse bier en met ingemaakte vleis en spek, vaatjies Hollandse botter en kaas, skryfbehoeftes, Bybels en psalmboeke, en gereedskap vir die ambagsmanne. Pieter van Dam het dit oor ‘provisien als vleesch, spek, wijnen en diergelijke, sonder dewelke onse natie daar geensins kan bestaan’, en spesifiseer ‘insonderheid mom’, wat dui op ’n swaar, soet biersoort, naas ‘allerhande scheepsbehoeften en gereetschappen’, onder andere pik, teer, harpuis, touwerk, ankers, maste, staal, ysterspykers, ysterleggers, hoepels, seildoek, smeekole, talk en traan.
Baie van die materiaal wat vir plaaslike herstelwerk aan skepe benodig is, moes ewe goed aan die Ooste voorsien word, aangesien geskikte ekwivalente nie daar verkrygbaar was nie, en volgens Robert Parthesius het die Kompanjie soms selfs goedkoop ou skepe net vir hierdie doel aangekoop.28
Die nadeel van hierdie afhanklikheid was dat die nalatigheid en versuim van die Kompanjie se amptenare dikwels tekorte laat ontstaan het soos dié wat in die sogenaamde ‘eis’ van die eiland Ambon aangedui is.
30 witkwasten, ten hoogsten benodigd
60 bladen bordpapier, ten hoogsten benodigt
60 verfkwasten in soort, seer benodigt
24 vaten teer, ten
