van verre en eksotiese lande in onstilbare verrukking en verlange op die rûe gelees kon word: Nauwkeurige beschryving van de Guinese Goud-, Tand- en Slave-kust; Naukeurige beschrijvinge der Afrikaensche gewesten van Egypten, Barbaryen, Libyen, Biledulgerid, Negroslant, Guinea, Ethiopiën, Abyssienie; Beschryvinghe van de gantsche custe van Guinea, Manicongo, Angola, Monomotapa. En nóg was dit maar net Afrika, nóg was dit nie die Ooste nie.
—Die koster het ’n paar boeke besit waarin ek soms mog lees, onder sy oplettende oog, in die enkele rommelige vertrek wat hy bewoon het, boeke oor skeepsreise en verre lande, alhoewel hy self kruppel was van die rumatiek en nooit veel verder gekom het as die kerk nie. ‘Het Koningryk Cananor,’ het ek gelees,
brengt suiker, gember, kaneel, amber, peper, robynen, granaten en hyacinthen voort. Het Koningryk Calicut brengt peper, gember, aloë, ryst en boomwol voort; ook zyn er papegaaijen en apen in menigte. Het Koningryk Golconda is groot en magtig, en ook ryk in ryst, gierst, vee, edelgesteenten en zout.85
‘Het Koninglyk Paleis is prachtig,’ lees ek van die stad Golconda, ‘waar zich eene grote menigte ontuchtige vrouwspersonen ophoud’, terwyl die ou man sit en hoes en spoeg voor die karige vuur, en dan het ek opgekyk en die modderige dorpstraat buite gesien, die smidswinkel en die huisies weggeduik agter hul heinings onder die lae winterlug. Wie by ons het in daardie jare porselein of syklere besit, wie het ’n diamant selfs maar net gesién, laat staan nog ape of papegaaie?
Was dit altyd winter? Dit is ál wat ek onthou, met die bitter wind wat reën oor die vlak land aanwaai. Was ons altyd koud, altyd honger?
—Die kantoor, die geboë hoofde van die klerke, die gekras van veerpenne. Die kwynende lig op ’n wintermiddag, en die ontoereikende flakkering van kerse. Die uitsig buite die venster verdonker, los op, verdwyn. Slegs onrus bly, hunkering, verlange: Goud-, Tand- en Slawekus, Egipte en Barbarye, Ethiopië en Abessinië, Angola en Monomotapa.
Die roerlose koue van die winter, jou hande sonder gevoel. Soms, wakker van die koue in die nag, het jy gemeen jy sal nooit weer warm word nie. Die ou vrou wat Mooye Neel genoem is, is een oggend dood gevind in haar hutjie, tussen die opgehoopte vodde wat haar bed uitgemaak het, dood aan die koue, het sommige mense gesê, en ander weer van die drank. Vroue wat hout sprokkel in die bos en kinders wat huis toe kom met bondels brandhout op hul koppe. Mans wat op die landgoed strikke stel vir hase of fisante om kos vir hul gesinne te kry, en voor die regter gesleep of deur die landheer se wildopsigter informeel afgeransel word. Soms is een van hierdie mans as strafmaatreël op ’n skip van die Oos-Indiese Kompanjie gesit om in die Ooste so goed doenlik reg te kom of nié, al na gelang van die geval.
Maerten Jansz het na die Ooste gegaan, nooit teruggekom en nooit van hom laat hoor nie; sy vrou het alleen gewoon in ’n huisie aan die rand van die dorp en is spottend die Weduwee genoem. Allert Jansz het as matroos na die Ooste geseil en nooit teruggekom nie, maar daar is vertel dat hy met ’n swart vrou getroud is, ’n dogter van een van hul prinse, en baie ryk geword het. Praatjies vir ydele ure, saans voor die vuur of in die kroeg. Ek was ’n kind toe ek die eerste keer van hierdie dinge bewus word, maar ek het alles gesien en gehoor, ek het dit alles onthou. Dit was geen plek vir my nie.
—Verkwiste jare op universiteit, in Harlingen, in Franeker, in Groningen. Gesang en gedrink in kelderlokale, gesang op straat, lank ná middernag, dronkemansrusies onder ’n straatlantern. Studente wagtend op geld van die huis wat nooit gestuur word nie, toegewikkel in mantels in ’n onverwarmde kamer, voor ’n leë kaggel. Van studie het daar nie veel gekom nie.
Of anders miskien in die geskreeu en rumoer en klokkespel van een of ander stad, om oor die rand van ’n brug te leun en in die olyfgroen water van ’n grag of ’n vaart neer te staar, te kyk na die skuite en bote wat verbygaan en die bedrywigheid rondom die ophaalbrûe gade te slaan; om op ’n markplein teen ’n muur aan te leun, tussen bedingende mans, kywende vroue en markafval. ’n Kamer in een of ander donker en onwelriekende stegie, op ’n solder, bokant ’n stal, los werkies as kruier of bode, bemiddelende takies in een of ander transaksie van twyfelagtige aard wat met gesteelde goedere of smokkelware te make het, met diefstal uit ’n pakhuis, inbraak in ’n leegstaande huis. Los werkies as sleper of kruier of laaier, as skinker in ’n goedkoop taphuis of kombuiskneg in ’n bordeel. Maaltye in obskure eethuisies; meestal honger, dikwels koud, dikwels deurweek. ’n Pyp tabak, ’n glasie brandewyn.
Kom en gaan van mense, kruiers, matrose, mans met pruike op pad na beraadslagings in Oos-Indiëhuis, prostitute met opsigtige maskers en sluiers. Pakhuise gevul met die bedwelmende swaar geur van neut of kaneel en skatte van onberekenbare waarde. Samedromming van toeskouers op die Dam wanneer misdadigers gebrandmerk of gegesel word, op brûe wanneer ’n liggaam of ’n lyk in die water ontdek, ’n vermeende sakkeroller tussen die voetgangers gevang is. ’n Bedelaar wat op ’n straathoek ’n ballade oor die nuutste veldslag voordra, musiek van ’n lier of ’n skel viool. Dobberend, drywend, ’n man met geen eie stem of gesig nie, slegs ’n naam van twyfelagtige geldigheid, dobberend, drywend, slenterend deur die stad, besig om van dag na dag te probeer oorlewe, drywend al hoe nader aan die werkingsveld, die onweerstaanbare magneetveld van Oos-Indiëhuis, aan die Montelbaanstoring waar die ligters wag om die mans op te laai, na Texel en die oop see, na die Tafelbaai en die aankoms, die seevoëls en die berg.
Soms onthou ek nog Latynse vervoegings, Griekse frases, wat op niks meer van toepassing is nie. Soms, skielik, onverwag, kom verlange tog, kortstondig maar intens. Die klompe op ’n ry in die portaal van die kerk, voor die deur van die skool; die gekletter van klompe oor die plaveisel. Die mense in hul donker mantels wat ná die Sondagdiens buite tussen die grafstene vergader, onder die kaal bome, om nuus oor bure en afwesiges uit te ruil; almal seker lankal dood; Andries Muurlinck en Aeft Pieters, Hiltjen Gijsberts en Melis Thijsz; hul stemme kom van ver. Die silwer skynsel van die ysvlak in die dalende skemer van die Sondagaand.
Buite die venster het die dag donker geword, die lang kantoordag loop ten einde, die landskap los op in duisterheid, die herinnering in al sy helderheid verdwyn. Die wind en wolke, die rimpeling van die water, die skittering van die lig. Die ry knotwilge langs die sloot, die ry popliere langs die pad. Veldblomme in die lente. Die wieke van die windmeulens wat skielik lewe kry wanneer die wind opkom, en krakend begin draai. Nooit weer nie.
Die lang kerkdienste op Sondae, die lang preke, die verveling van die kind wie se voete nie eers die vloer geraak het nie waar hy in die hoë kerkbank sit en die rouborde teen die muur bestudeer om wakker te bly. Die lang geïmproviseerde gebede by die huis, die lang stigtelike voorlesings, die lang uittreksels uit die Bybel en kategismusse wat van buite geleer moes word om ydele jong gemoedere besig te hou. Die massiewe volume met die kategismusse wat Jacobus Koelman, Dienaar des Euangeliums, versamel het, gevolg deur twintig voorbeelde van Godsalige en vroegsterwende kinders. Nóg kan ek hele passasies daaruit aanhaal, maar van wat dit beteken, weet ek vandag so min soos toe. Soms verras die woorde my egter nog altyd waar dit onverwag in my geheue opkom en herhaal ek dit by myself by die skape in die veld of op pad na een van die veeposte te perd.
‘Gaat ergens in een hoek,’ het ek daar geleer en onthou ek nou weer waar ek oud word in ’n vreemde land,
en werpt u neder voor den Heere, en bidt Godt dat hy u gevoelig maake van uw verloorene staat van natuure, en van de uitneementheidt en noodzaaklijkheidt van Christus; zegt: Heere, geeft my ene verbrooken hart, verzacht en smelt my; laat alles gaan in de wereldt zo gy wilt, zo ick maar bequaam mach worden om Christus te waardeeren!86
Dit het my bygebly, woorde en vrome frases; maar wat dit beteken, het ek nooit geweet en is ook nooit vir my verduidelik nie.
Toe ek veertien was, het ek van die huis weggeloop: ek het gewag tot die boerekarre opnuut begin inkom stad toe as bewys dat die paaie weer begaanbaar was, want sóveel gesonde verstand het ek wel besit, alhoewel ek verder in onnoselheid en onkunde die reis onderneem het, onbewus van die moontlike gevare wat my inwag, en oor die hele lang pad beskut en beskerm:
