style="font-size:15px;"> – Əlbəttə ki, bu barədə heç bir şübhə ola bilməz. O, indi çox yaşlıdır, uzun müddətdir ki, evli və komendantdır. Bundan əlavə, hər zaman onun ürəyinin yaxşı durumda olduğunu və düzgün mühakimə qabiliyyətinə sahib olduğunu eşitmişəm.
– Həm də o, Lebak üçün tam uyğun bir adamdır. Bu gün səhər bir şey baş verdi, səncə naib bizi başa düşür?
– Mən düşünmürəm, amma mənə oyun çantandan bir şey göstər və o, elə düşünəcək ki, biz ondan danışırıq.
Duklari çantasını götürdü, oradan iki taxta xoruz çıxartdı, əlini onlara çəkib sanki öz idmanından söz açırmış kimi Verbruca bir yavalı tərəfindən izləndiyini dedi. Həmin yavalı ondan əhalinin altında inlədiyi təzyiqi azalda bilib-bilməyəcəyini xəbər almışdır, – və, o davam etdi. Bu çox şey deməkdir, Verbruc. Yox söhbət mənim fakta təəccübləndiyimdən getmir. Burada nələrin baş verdiyini bilmək üçün artıq Bantamdakı iqamətgahımda kifayət qədər çox vaxt keçirmişəm. Amma ümumən rəğbəti ilə bağlı səmimi və təmkinli olan adi yavalının bu məsələyə heç bir dəxli olmayan birindən bu xahişi etməsi məni təəccübləndirir.
– Bəs sən nə cavab verdin, Duklari?
– Dedim ki, bu mənim işim deyil. Ya sənin yanına gəlməlidir, ya da Rankas-Betonqa gedəndə orada yeni komendanta şikayətini etməlidir.
– Budur gəlirlər, – xidmətçi Donqso qəfildən dedi. Mən toodonqunu (yağışdan və gündən qorunmaq üçün enli kənarları olan samandan hazırlanmış şlyapa) yelləyən “mantrieni” (naziri) görürəm.
Hər kəs ayağa qalxdı. Duklari ondan vəzifəcə böyük amma müdiri olmayan, hələ bir də axmaq olan biri ilə görüşmək üçün sərhədə kimi gəldiyini bilməklərini istəmirdi. O atına sıçradı və xidmətçiləri ilə birgə atını sürüb uzaqlaşdı.
Adhipatti və Verbruc “pendoppo”nun girişində dayanıb yaxınlaşan faytonu izləyirdilər. Tezliklə palçığa bürünmüş, dörd at qoşulmuş fayton bambukdan tikilmiş binanın yaxınlığında dayandı.
Həmin faytonda nəyin olduğunu zənn etmək xeyli çətin olardı. Bu zaman Donqso, faytonu müşahidə edənlər və naibin evinə məxsus bir dəstə xidmətçinin köməyi ilə nəqliyyat vasitəsininin büründüyü qara dərin örtüyün iplərini və düymələrini bir-bir açmağa başladı. Bu əməliyyat adamın yadına zooparkların hələ yalnız menaqariyalarla hərəkət etdikləri vaxt şəhərlərlə səfər edərkən şirlərin, pələnglərin davranıldığı ehtiyatlı tərzi salırdı. İndi isə bu faytonda nə şir vardı, nə pələng, onlar faytonu bu cür yalnız ona görə bürümüşdülər ki, indi qərb mansoonu (yağışlı mövsüm) zamanı idi və yağışdan qorunmaq üçün hazır olmaq zəruri idi.
Bəlkə nadir hallarda edən, yaxud da heç səfər etməyən əksini düşünə bilər, amma yolboyu uzun müddət silkələnən faytondan aşağı düşmək indi elə də asan deyildi. Antediluvian dövründə uzun müddət dayandıqlarından gilin ayrılmaz parçasına çevrilən – hərçənd başlanğıcda onlar ora qalmaq üçün girməmişdilər – biçarə Saurianlar kimi uzun müddət faytonun içində sıxılıb qalaraq hərəkət edənlərlə bağlı da mənə görə assimilyasiya adlı bir şey baş verir. Sonda adam dəri yastığın harada bitdiyi, fərdiliyin harada başladığını bilmir. Bəli, mən hətta düşünürəm ki, belə durumda adamın dişağrısı, qıcolmaları da tuta bilər. İnsan bu durumda çox asanlıqla çaş-baş qala, nəyin nə ağrısı olduğunu ayırd etməyə bilər.
Materiya dünyasında düşünən insana intellektual müşahidələr etməyə imkan verməyən yalnız bir neçə durum var, beləliklə mən tez-tez özümə bu sualı vermişəm: etdiyimiz bu qədər yalnışlar, bizim üçün adiləşən doğru hesab etdiyimiz bu qədər “səhvlər”in əsas mənşəyi çox uzun müddət eyni adamlarla, eyni faytonda səyahət etməkdən qaynaqlanırmı? Solda balaca albalı səbəti ilə şlyapa qutusu arasında bir yerə qoyduğun ayaq, yanında oturduğun qadın onun ismətinə və ləyaqətinə hücum etdiyini düşünməsin deyə fayton qapısına sıxdığın dizin, yağış sağdan vurduğu üçün uzun müddət sola əydiyin boynun… Bütün bunlar axırda necəsə biçimsiz bir duruma düşür. Məncə zaman-zaman faytonçuları, oturacaqları və yol yoldaşlarını dəyişmək yaxşı olar. Belədə sən boynunu o biri tərəfə əyə bilərsən, dizini ara-sıra tərpədə bilərsən, ola da bilər rəqs ayaqqabılarında yanında bir qadın otura bilər. Yaxud da ayaqları yerə dəyməyən azyaşlı bir oğlan! Bu zaman ayaqlarının altında torpaq hiss edənə kimi normal baxa, normal gəzə bilmək şansın daha çox olacaq.
Bilmirəm “pendoppo” qarşısında dayanan fayton davmalılığı pozurdumu, amma bir şey dəqiqdir, nəsə peyda olana kimi bir qədər zaman keçdi.
Etiketlərlə bağlı sözlərə baxsaq, müəyyən bir çətinlik yaşanırdı. “Zəhmət olmasa, madam” və “Komendant”… Hər necə olsa da, sonda mənim haqqında danışdığım Saurianlara oxşar bir görkəmi və münasibəti olan bir kişi faytondan yerə düşdü. Bir şey deyim, onun hərəkətsizliyi heç də fayton səyahəti ilə assimilyasiya edilməməlidir. Çünki ətrafında heç kim olmayanda da, o, bir çox Saurianlını qısqandıracaq dərəcədə sakitlik, astagəllik və ehtiyatlılıq sərgiləyirdi. Və o, çoxlarının gözündə sakit, müdrik və təmkinli əlamətlərə sahib insan idi. O, Hindistanda olan bir çox avropalı kimi idi. Əlbəttə ki, intellektual inkişafdan xəbər verən düzgün sifət cizgilərinə sahib idi. Amma baxışlarında nəsə soyuqluq vardı, bu soyuqluq sənə loqorifmalar cədvəlini xatırladırdı. Və ümumi tərzi bütövlükdə xoşagəlməz və iyrənc olmasa da sifətindəki uzun burnunun bir zamanlar onu qıcıqlandırdığını düşünməmək əldə deyildi.
O, nəzakətlə əlini qadına uzadıb ona düşməyə yardım etdi. Sonra isə hələ də faytonda olan centlmendən uşağı – bu 3 yaşlarında balaca sarışın oğlan uşağı idi – götürdü və onlar “pendoppo”ya daxil oldular.
Sonra həmin centlmen özü də düşdü və Yava ilə tanış olan hər kəs dərhal müşahidə edə bilərdi ki, o, fayton qapısının ağzında yaşlı yavalı “baboe”yə (dayə-xidmətçi) yardım etmək üçün gözləyir. Üç xidmətçi faytonun arxasına yapışan dəri "fincan”dan düşüb gəldilər.
Faytondan birinci düşən centlmen əlini naibə və nəzarətçi Verbruca uzatdı. Onlar uzanan əli hörmətlə sıxdı. Və bu münasibətdən sən onların hörmətli bir insanın qarşısında dayandıqlarını görə bilərdin. O, Bantanın komendantı idi, Lebak o böyük əyalətin yalnız bir rayonu idi, yaxud rəsmi dildə desək, onun köməkçi komendantı idi. Mən çox zaman bədii kitablar oxuyanda yazıçının ictimaiyyətin zövqünə az hörmət göstərməsinə görə inciyirdim. Dili başa düşməyən, ən azından onu səhv tələffüz edən adamı məcbur edirlər ki, danışsın. Misal üçün fransız holland dilində belə danışır:
“Ka kavrv na de Krote Krak”, yaxud da Krietje Kooit Keen Kare Kronte Kraavek.” Mən axmaq “vaudevil”ə də şahidlik etmişəm, çünki onun içində kimsə vardı, hər zaman
