ааттыаҕыҥ дэспиттэр. Онтон ылата Кыргыдай дэнэр.
Биһиги дэриэбинэбит таһыгар Эргичийэр диэн сир баар. Ол сир туһунан маннык кэпсииллэр. Ити кыргыһыы саҕана биир киһи элбэх тоҥус тоһууругар түбэспит. Ол дьон, кинини төгүрүктээн баран, ох саанан ытыалаабыттар. Ону туран, кини эргичийэ, тула холоруктуу сылдьан, охторун барытын тарбаҕын ыырааҕын быыһыгар кыбытан испит. Бэйэтэ элбэх киһини өлөрбүт. Онтон, биир оҕо хаалбытын кэннэ, кинини сүрэххэ түһэрбиттэр. Кинини чиэстээн, ити сир Эргичийэр диэн ааттаммыт. Онон сахалар Кыргыдайы улахан эрэйинэн ылбыттар.
Дьахтар Күөлэ. Бу күөл туһунан маннык үһүйээн баар. Бу күөл таһыгар сэттэ дьахтар олорбут. Онно кыргыстар кэлэн, дэлби сэймэктээн, эттэрин-сииннэрин алдьаппыттар. Өлөрбүттэр. Ол иһин Дьахтар Күөлэ дэнэр.
Зоя Степанова. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.
КЫАДАҤДА
Бу сир тоҕо маннык ааттаммытын туһунан маннык сэһэн баар.
Былыр Луоҕа Боотур диэн киһи 40-ча киһилээх, сүөһүлээх-астаах Тыгынтан күрээн кэлэр. Кини Чыыбы хайатыттан чугас элбэх күөллэр баалларын көрөр. Онно биир күөлгэ хопто курдуктар сылдьаллар эбит. Ол тоҥустар туос тыынан балыктыыллар эбит. Бу тоҥустар күөл уҥуоргу өттүгэр олороллор эбит. Луоҕа Боотур манна барарга сананар уонна дьонноругар этэр: «Сааҕыт кирсин холкутатыҥ уонна аһаттахтарына, хамыйаҕынан аһаайаҕыт, тарбаххытынан аһаарыҥ».
Тоҥустарга кэлэллэр. Тоҥустар кинилэргэ барчаҕа балык хоргунун кутан аҕалан биэрэллэр уонна хамыйах уураллар. Ыалдьыттар хамыйаҕынан аһаабакка, тарбахтарынан аһыыллар. Ону көрөн, тоҥустар дьиксинэллэрэ уурайар. Үчүгэй дьон кэлбиттэр дии саныыллар. Хоргун буолбут илиилээх киһи саа кирсин кыайан тардыбат. Онтон Луоҕа Боотур баһылыктарыттан ыйытар: «Бу диэки эн ыыргыттан ураты ханна үчүгэй сир баарый? Ыйан биэрбэккин ээ». Онуоха тоҥус баһылыга: «Мантан бачча күннүк айаннаах сиргэ, илин диэки үчүгэй сир баар (билиҥҥи Лүүчүн). Онно табанан аастахха, таба атаҕа күп-күөх буолар этэ. Күөлүгэр, биэрэктэн ураҕас усталаах сиргэ түөрт былас усталаах сап илими үттэххэ, хараҕын аайы собо тутара. Көлүйэтин диэки көрдөххө, кус тумсуттан уу үрдэ килэрийэн олорор буолара».
Луоҕа Боотур ол ыйыллыбыт сиргэ баран иһэн, ол күөлтэн чугас сиргэ хонор. Бу хоно сытан, кыыһыран, түөртээх уолун төбөтүн быһа тэбэр. Ол гынан баран, оҕотун аһыйан: «Бу сиргэ оҕо хаана тоҕунна. Хаан тохтубут сирэ. Онон Кыадаҥда буоллун», – диир. Онтон ыла бу сир Кыадаҥда диэн ааттаммыт.
Былыр хааны кыа дииллэрэ үһү.
АРЫЫЛААХ
Былыр, сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр, Арыылаах Муоһааны диэн ааттанара. Кини хара маһын саҕатыттан уулаах сүрдээх улахан күөл этэ. Ортотугар улахан арыылааҕа. Кыргыс үйэтин кэмигэр манна тоҥустар олорбуттара. Бу арыы сорох маһыттан кэлиҥҥэ диэри оноҕос төбөтүн булаллара.
Хампаҕа ыраахтааҕы суолун хомуйа Хаппытыан кинээс Поскачин диэн кырдьаҕас кулубалыын бу күөл таһынан ааһан иһэн, аттарын хаптарбыттар. Дүлүҥ үрдүгэр олорбохтообуттар. Поскачин
