ataman kozacki (znany rowniez pod imieniem Seweryn), przywodca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanislawa Zolkiewskiego i sciety.
209
Loboda, Hryhorij (zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywodca powstania Nalewajki 1595–1596.
210
Zaporoze — tu: kozacy z Zaporoza, nie pozostajacy stale na niczyim zoldzie.
211
regestrowi — Kozacy pozostajacy na zoldzie Rzeczypospolitej.
212
czern — tu: tlum, biedota.
213
futornicy — mieszkancy futorow, drobna szlachta.
214
Korsun (dzis ukr.: Korsun-Szewczenkiwskij) — miasto na srodkowej Ukrainie nad rzeka Ros, w sredniowieczu zamek wladcow kijowskich, w XVII w. rezydencja Wisniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciezyli wojska polskie.
215
religionis nullius (lac.) — zadnej religii.
216
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda braclawski i kijowski, pan na Brusilowie i Huszczy, ostatni prawoslawny senator Rzeczypospolitej, negocjowal z Kozakami podczas powstan Pawluka i Chmielnickiego.
217
kazden (daw., dial.) — dzis popr.: kazdy.
218
samopal — prymitywna bron palna, uzywana przez Kozakow w XVI i XVII w.
219
piszczel a. kij — prymitywna reczna bron palna, uzywana od XIV w.
220
Nizowcy — wolni Kozacy z Nizu, tj. z Zaporoza.
221
czumak (daw., ukr.) — chlop ukrainski, zyjacy z handlu, przewozacy swoj towar, czesto na bardzo duze odleglosci, wozami zaprzezonymi w woly.
222
pasiecznik — hodowca pszczol, wytworca miodu.
223
woskoboj a. woskobojnik (daw.) — czlowiek zajmujacy sie obrobka wosku pszczelego, uzywanego do produkcji swiec.
224
dziegiec — lepka, gorzka substancja pochodzenia roslinnego, uzywana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skory i in.
225
podwoda — woz konny do przewozenia towarow i ludzi.
226
Kozacy regestrowi — Kozacy pozostajacy na zoldzie Rzeczypospolitej.
227
siromacha (daw. ukr.) — wloczega; wilk-samotnik.
228
Sokole jasnyj... Ty daleko widajesz. (ukr.) — Sokole jasny,/ Bracie moj rodzony,/ Ty wysoko latasz,/ Daleko siega twoja wiedza (a. wladza).
229
dziegiec — lepka, gorzka substancja pochodzenia roslinnego, uzywana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skory i in.
230
Sicz Zaporoska — wedrowna stolica Kozakow Zaporoskich, oboz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
231
Zaporoze — kraina ponizej porohow Dniepru, zamieszkana przez spolecznosc Kozakow zaporoskich; poroh (ukr.: prog) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemozliwiajaca swobodna zegluge.
232
bitwa pod Maslowym Stawem (1638) — kleska Kozakow, zakonczyla powstanie i pociagnela za soba znaczne ograniczenia przywilejow kozackich.
233
gryzace... munsztuk — nie calkiem opanowane, zdolne do samowolnych, groznych dzialan przy pierwszej okazji; munsztuk — kielzno, element uprzezy, zakladany na pysk konski i sluzacy do kierowania szczegolnie nieposlusznym wierzchowcem.
234
Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrot stosowany w XVII w. wylacznie w pismie.
235
Czertomelik — rzeka na pd. Ukrainie, prawy doplyw dolnego Dniepru, na ktorym w tym miejscu istniala duza ilosc wysp, zapewniajacych Kozakom kryjowki; te nazwe nosila tez jedna z tych wysp.
236
wola — tu: wolnosc Kozakow, niepodlegajacych panszczyznie ani prawu; samowola, brak kontroli spolecznej i prawnej.
237
Rusin — dzis: Ukrainiec.
238
wschodni obrzadek — prawoslawie.
239
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany rowniez pod imieniem Seweryn), przywodca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanislawa Zolkiewskiego i sciety.
240
Loboda, Hryhorij (zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywodca powstania Nalewajki 1595–1596.
241
Sicz Zaporoska — wedrowna stolica Kozakow Zaporoskich, oboz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
242
pacyfikowac — tu: uspokajac, lagodzic nastroje.
243
czerkaski — z Czerkas; Czerkasy — miasto nad Dnieprem, polozone ok. 60 km na polnoc od Czehrynia.
244
bulawa (z tur.) — symbol wladzy wojskowej; rodzaj broni, mala maczuga, czesto ozdobna.
245
bisurmanin (przest. pogard.) — muzulmanin, tu: sultan turecki i chan tatarski.
246
praeparatur (lac.) — szykuje sie, jest przygotowywana.
247
pan krakowski — Mikolaj Potocki, zwany Niedzwiedzia Lapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.
248
waszec — pan; skrot od: wasza milosc.
249
Lubnie — miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.
250
Sicz Zaporoska — Zaporoze, kraina zamieszkana przez Kozakow zaporoskich; takze: ich wedrowna stolica, oboz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
251
repeto (lac.) — powtarzam.
252
Czertomelik — rzeka na pd. Ukrainie, prawy doplyw dolnego Dniepru, na ktorym w tym miejscu istniala duza ilosc wysp, zapewniajacych Kozakom kryjowki; te nazwe nosila tez jedna z tych wysp.
253
Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) — miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.
254
do pana chorazego koronnego — Aleksander Koniecpolski herbu Pobog (1620–1659), ksiaze, chorazy wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanislawa Koniecpolskiego.
255
Zaslawski-Ostrogski, Wladyslaw Dominik (1618–1656) — ksiaze, koniuszy wielki koronny i starosta lucki, jeden z najbogatszych magnatow Korony.
256
spasi Chryste (ukr.) — ratuj, Chryste.
257
ktoren (daw. dial.) — dzis popr.: ktory.
258
konfuzji (z lac. confusio: zmieszanie) — wstyd, obraza.
259
barwa —
