жеткіліксіздігі көтерілістің жеңіліске ұшырауына басты себеп болды.
1837-1847 жылдардағы Ке несары Қасы мұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы. XVIII-ХІХ ғасырларда орын алған ұлтазаттық көтерілістердің арасында көлемі жағынан ірі көтеріліс Кенесары Қасымұлының бастауымен болып өтті және оған үш жүздің де қазақтары қатысты. Алайда олар толыққанды біріккен қалыпта күреске шықпағанымен, біртіндеп көтерілісшілер саны артып, бір ауданнан екінші ауданға ауыса отырып, көтеріліс жаппай халықтық сипат алды36.
Қозғалыстың ерекшеліктері: қозғалыс үш жүзді де қамтып, көтерілісте халық бұқарасының барлық әлеуметтік тобының өкілдері қатысып, көтерілісшілер құрамы өзге де ұлт өкілдерінен тұрды37.
Көтеріліске бұхара халықтың жаппай қатысуы мен көтеріліс аумағының кеңеюі және соған орай нақты саяси сипат танытуы бұл көтерілісті басқалардан ерекшелеп берді.
Бұған дейінгі Орта жүз аумағында болып өткен отаршылдыққа қарсы күрестер қиын жағдайда еді, ол әкімшілік-саяси жаңа ережелер енгізілуімен тұспа-тұс келді. Халық арасында Ресей үкіметінің қазақ халқын тәуелсіздігінен айыру жолындағы барлық әрекеттеріне әр кезеңде екпінді наразылық пен қажырлы күрес көрсету байқалды. Алайда көтерілістер бірікпеген сипат алып, стихиялық түрде өтіп отырды. Бір жүзден шыққан көтерілісшілер екінші жүзден шыққан көтерілісшілерден бөлек және тәуелсіз болуды қалады. Соған орай қаруланған көтерілістер Қазақстанның белгіленген аудандарымен ғана шектелді. Дегенмен алғашқы ұлт-азаттық қозғалыстар патшалық Ресей саясатына қарсы қазақ ұлтының күш біріктіруіне ықпал етті. Бұл жайттар біртіндеп 1837 жылдан 1847 жылға дейінгі аралықты қамтып өткен қазақ даласындағы жаппай қозғалыстың орын алуына ықпал етті.
XIX ғасырдың 30-40 жылдары Кенесары Қасымұлының бастаған ұлтазаттық қозғалыстың басты мақсаты Ресей құрамына енбей қалған жерлерді сақтап қалу, үкімет тартып алған жерлерді қайтару, округтерді ыдыратып жіберу болды.
Кенесары қозғалысында әлеуметтік топ мүддесі басты рөл атқармады. Кенесары, негізінен, тәуелсіз Қазақ хандығын құруға кедергі келтірген, патша әкімшілігі мен Қоқан хандарының ыңғайына берілген ақсүйек өкілдеріне қарсы шықты. Ол қазақ халқының бірлігін сақтай отырып, орталықтанған мемлекетті қалыптастыру арқылы тәуелсіз мемлекет құрып, күшті орыс отаршылдығын тоқтатуды қалады. Осы мақсатты жүзеге асыру жолында қазақтың территориялық бірлігін сақтау қажет болды. Аталған тұста Түркістан, Әулиеата қалаларымен бірге Ұлы жүздің белгілі бір бөлігі Қоқан хандығының иелігінде болды. Соған орай Кенесары Қоқан хандығы мен ортаазиялық хандықтарынан туып отырған қауіптің Ресей патшалығынан да қиын екендігін ұғынды және осы жолда Қоқан хандығына қарсы азаттық көтерілісін бастап та кетті.
Кенесарының әкесі Қасым төренің қоқандық хандармен ынтымақтастық орнатудың сәті болмады. Керісінше, екі
Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40-е годы XIX в. – Алматы, 1992. – С. 169.
История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. – 3-е изд. – Алматы, 2011. – С. 329.
