Қазақстан (Қазақ елі) тарихы: 4 кітаптан тұратын оқулық. Қазақстан отаршылдық және тоталитарлық жүйелер қыспағында. 3-кітап. Коллектив авторов
Чтение книги онлайн.
Читать онлайн книгу Қазақстан (Қазақ елі) тарихы: 4 кітаптан тұратын оқулық. Қазақстан отаршылдық және тоталитарлық жүйелер қыспағында. 3-кітап - Коллектив авторов страница 26
Жәңгір ханның билеу дәуірі тарих ғылымында революцияға дейінгі (М. Киттары, Н. Троицкий,А. Евреинов,А. Терещенко, П. Небольсин, П. Медвежский, М. Иванин, М.С. Бабаджанов, А. Харузин, А. Алекторов және т.б.), кеңестік (А. Рязанов, М. Вяткин, В. Шахматов, Б. Аспандияров, С. Зиманов және т.б.) авторлармен жеткілікті деңгейде зерттелген.
Жәңгір хан Ішкі орданы басқарудың бірыңғай құқығын иеленіп, басқарудың ерекше аппаратын, яғни сұлтандардан 10 хандық депутатты құрып, олар хан атымен барлық ірі руларда басқару құзыретіне ие болды. Сол секілді хан жанында әрбір рулық басшылықтан бір биден сайланатын кеңес органы – 12 биден тұратын хандық кеңес шақырылып отырды. Кеңес хан ордасында орналасты және одан басқа түрлі тапсырмаларды орындау үшін 12 старшын жасауыл ретінде болды. Олардың барлығын, тіпті, молдаларды хан өзі тағайындады және олар тек ханға ғана бағынды. Жәңгір хан тұсында Бөкей ордасында басқарудың бюрократиялық аппараты құрылып, биліктің хан қолында орталықтандырылуымен ру билеушілері – сұлтандар мен старшындардың атқаратын міндеттері айқындалды. Сот билігі, негізінде, ханның, хан кеңесі мүшелері – билердің және хандық депутаттар – сұлтандардың қолында шоғырланды. Хан өзінің билігімен рулардың көшіпқонысын бекітті, жерді жеке меншікке таратты.
Ішкі ордадағы басқару жүйесіне енгізілген өзгерістердің арқасында Жәңгір хан хандық билікті күшейтіп, қазақ көшпенді қоғамының әлеуметтік-экономикалық өміріне түрлі инновациялық іс-шараларды ендіре білді. Алдымен, бұл Ішкі ордадағы тұрақты елді мекендерді құру болды: 1827 жылы Жасқуыс мекенінде Хандық орда негізі қаланды. Алғашында, Жәңгір хан император тарапынан сыйға берілген қаржыға бүйірлерінде флигелдері бар ағаштан хандық сарай салғызды. Осы құрылыс маңына ханның туыстары, саудагерлер, орал казактары қоныстанды. 1841 жылдың өзінде Хандық ордада 41, ал 1846 жылы 89 үй салынды.
Көлемі бойынша екінші елді мекен болып Хандық орданың солтүстік шығысына қарай Торғын өзені бойында орналасқан Торғын қаласы (жазғы орда) болды. 1846 жылы Торғын қаласында 9-10 үй болды, солардың ішінде 12 бөлмеден тұратын екі қабатты хан үйі тұрды.
Үйлердің салынуы, жартылай отырықшы өмір салтына көшу шаруашылық түрінің өзгеруіне ықпал етті, атап айтқанда, шөп шабу, малға арналған қысқы қоралардың салынуы көшпенділердің шаруашылығында маңызды орын ала бастады. Бір мезетте Жәңгір хан жерге жекеменшік институтын енгізді, яғни хандық билік тарапынан ең шұрайлы жайылым жерлерді ықпалды сұлтандардың, билердің, старшындардың қолдарына бөліп беру тәжірибесі енгізілді. Олар хандық кеңседе 1830 жылдан 1844 жылға дейінгі аралықта формальды түрде ханның арнайы актілерімен заңдастырылған барлығы 1517 акті жинақтаған. Жәңгір хан ресми түрде өзіне ең құнарлы 400 мың десятина жерді иеленіп, сұлтандар Мұсағали мен Шыңғали орманды жерлерде 700 мың десятина, ханның ағасы сұлтан Меңлігерей Бөкейханұлында және атасы Қарауылқожа Бабажанда 400 мың десятина жер иеліктері болды.
Нәтижесінде