тұрғындарына қатаң салық салынды: «зекет» салығы – жылына 115 000 мың сом түсетін мемлекеттік салық түрі, «соғым» хан мен оның шенеуніктерінің жағдайын қамтамасыз етуге мал түрінде алынып отырды. Хан өзінің пайдасына жыл сайын 4000 жылқы мен 24 000 қой жинады. Бұл тек «соғымның» тіркелген саны ғана, ал негізінде оның саны бұдан да жоғары болды34.
1827-1829 жылдары Ішкі ордада көтерілістің алғашқы толқыны өтті. Қазақ ауылдары Оралдың ар жағынан келе бастады. Старшын Серкеш Жақсыбайұлы Орал әскерінің атаманы Бородинге «Оралға өтудің себебі хан тарапынан қысымшылықтың көрсетілуі; әділетсіз және салық төлеушілердің жағдайын ескермейтін салықтың салынуы» деп түсіндіреді. Қатаң жер дағдарысы, салық ауыртпалығы, жерді тартып алу, феодалдар арасындағы талас-тартыстар 1836 жылы көтерілістің бастауына түрткі болды. Көтерілісті бастаған батырлар Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы еді.
Исатай Тайманұлы // Дерек көзі: http://religioved.com
Исатай Тайманұлы (1791-1838 ж. 12 шілде) руластары арасында жоғары қабілетімен ерекшеленген, 1812 жылы Жайық тармағының старшыны қызметіне Бөкей ханның қалауымен тағайындалды35.
Исатай батырдың жақын серігі, ақын Махамбет Өтемісұлы болды (1803 ж. 20 қазан және 1846 ж.), ресейлік құжаттарда Мухамед Утемисов деген атпен тіркелген. Ол татар және орыс тілдерін меңгерген. Хиуада жүріп, Орынборда тұрған. Махамбет батыр орыс жазушысы мен этнографы В.И. Дальмен және ғалым-саяхатшы Г.С. Карелинмен таныс болған. Алғашқы білімін медреседе алған. Оқуын Орынборда жалғастырып, кейін 1824 жылы танымал ақынды Бөкей ордасының ханы Жәңгір өзінің ұлы – Зұлхарнайға тәлімгер етіп Орынборға жібереді. Осы жерде Махамбет Өтемісұлы орыс тілін меңгеріп, орысша сауат ашады. Сонымен бірге өте діндар адам болған, ислам қағидаларын өте жақсы білген. Ол бес жыл көлемінде ханның мұрагеріне тәрбиелеуші болды, кейін Махамбет пен Жәңгір хан арасында келіспеушілік орын алды.
Мaхaмбет Өтемісұлы. Дерек көзі: http: www.biografia.kz
Оның әскерін беріш руының Жайық тармағынан шыққан қазақтар құрады. А.Ф. Рязановтың пікірі бойынша, Махамбет қозғалысқа дем берді. Ол ордадағы үндеулерді жазды, ауылдарды аралап, Жәңгір ханға қарсы халықты шақырды, Исатайды қарулы қозғалыс жолына итермеледі.
Ұлт-азаттық қозғалыс үш кезеңнен тұрды. Бірінші кезең, 1833-1836 жылдарды қамтиды және қарулы көтеріліске дайындық кезеңі ретінде сипатталады. Екінші кезең, көтерілісшілердің ханға қарсы қозғалысы ретінде басталып (1837 жылдың басы), 1837 жылдың қараша айының ортасына дейін көтерілісшілердің жеңіліске ұшырауымен аяқталды. Үшінші кезең, Оралдың сол жағалауында Исатай мен Махамбет бастаған азғантай топ көтеріліске шығып (1837 жылы желтоқсан айының ортасы), көтеріліске жаңа күш жұмылдырды, алайда Ақбұлақ өзенінің жағасында көтеріліс жеңіліске ұшырайды (1838 жылы шілденің ортасы).
1837 жылдың басында көтеріліс аумағы кеңейе түсті. 1837 жылдың жазы
Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). – 2-е изд. / под ред. А.С. Такенова. – Алма-Ата, 1993. – С. 162.
Рязанов А.Ф. Восстание Исатая Тайманова (1836-1838 г.). Очерки по истории национального движения казахского народа. – Алма-Ата, 1991. – 102 с.
