сатқанда мұрындығын бермей ырым етіп малдың қожайыны өзінде қалдырған79.
Исламға дейінгі наным-сенімдерге сәйкес көшпенді өркениетте қалыптасқан тұрмыстың кейбір еңбек құралдары мен заттары қасиетті деп саналған. Мәселен, жылқы ұстайтын құрық, құлын байлайтын желі, қозы байлайтын көген, жүген, ноқта, киіз үйдің шаңырағын көтеруге арналған бақандар осындай заттардың қатарына жатқан және бұл заттарды басуға, аттап өтуге қатаң түрде тыйым салынған.
Көшпенді халықтың салт-дәстүрлеріне сәйкес жазғы жайлауға жеткен уақытта «қазық майлау», «қымыз мұрындық» деп аталатын той-томалақтарды жасаған. Бұл шағын тойдың мағынасын бие сауып, қымыз ашытқан кезде биелері мен олардың құлындарының аман-саулығын және қымыздың мол болуын тілеумен байланыстырады80.
Қазақтар арасында некелесу салт-дәстүрлері де ерекше көрсетіледі. Халық арасында ертеректегі түрлі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер де сақталып келген. Құда түсу туралы екі жақтың келісімі ант арқылы бекітіліп отырған. Сонымен қатар халық арасында үлкендерге аса жоғары құрмет көрсетіліп және он бұзушыларға айыппұл салынған.
Көшпенділік өркениетінің негізінде қазақ халқының ерекше атап өтетіндері Наурыз мейрамы болған. Күн мен түн теңесетін уақыт 22 наурызда дәстүрлі рәсімдік тағам – «Наурыз көже» дайындалып, халық арасында «Ұлыстың ұлы күні» тойланған. Бұл күні жасы мен әлеуметтік жағдайына қарамастан тойға қатысушылардың теңдігі сақталып отырған. Наурыз мейрамы уақытында туыс арасындағы араздықтар болған жағдайда бір-бірінен кешірім сұрап, халық арасында мейірім-ықылас оянып, тіпті, жауласушы рулар арасында да татулық орнаған.
Қазақ халқында діни сипаттағы «құрбандық шалу» дәстүрі де қолданылды. Құрбандық шалу соғыстың аяқталуы, ер азаматтардың соғыстан аман-есен оралуы және сәбидің өмірге келуі, тасаттық беру мен сүйек жаңғырту секілді салт-жоралғыларға байланысты да жасалынып отырған. Құрбандыққа қой мен жылқы малдарын шалу кең қолданылған.
Көшпенді қазақ халқында мәдениет көшпенді өркениеттегі қалыптасқан салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар негізінде өмірдің барлық жағын қамтып отырғандығын да айта кетуге болады.
XIX ғасырда қазақтардың рухани-материалдық мәдениетінде көшпенді және жартылай көшпенді тұрмыс-салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктер сақталып қалды.
Сонымен, қорыта айтқанда, 1867-1868 жылдары әкімшілік реформасы Ресейдің қазақ жеріндегі саяси-әкімшілік, әлеуметтік-экономикалық үстемдігін нығайту болса, ал қоныс аударушы орыс шаруаларын жаңа елдерде өзінің саяси-әлеуметтік тірегіне айналдыра отырып, қазақтардың мәдени дамуына ықпал жасау арқылы оларды орыстандыру, шоқындыру негізінде империяның тұтастығын күшейтуді көздеді.
ХІХ ғасырдағы қазақтардың материалдық мәдениетінің өзгеруі. Көшіп-қону мал өсірушілерге маусымдық жақсы жайылымдарды пайдаланып отыруға мүмкіндік
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. – Алматы: Атамұра, 2002. – 3-том. – 765 б.
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. – Алматы: Атамұра, 2002. – 3-том. – 765 б.
