мәдениеті») бұл саладағы көп жайлардың көзін ашады.
Қазақстан жерінде қола заманына тән мәдени ортақтық негіз неолит дәуірінің өзінде-ақ дайындалған еді. Сондықтан иран немесе үнді-иран тайпалары қола заманында осы өңірге көшіп келді-міс дегенді сылтау етіп, миграционизм теориясына бой ұрудың ешбір қисыны жоқ.
Сөз етіп отырған атырапты мекен еткен ежелгі тұрғындарды алғашқы түркі (прототүркі) этносы мен тіліне мүлде қатысы жоқ деушілік, яғни көне түркі, тегінде көне қазақ тайпаларының автохтондығын, бұл өңірдің ежелгі тұрғындары екендігін мойындамай, оларды шетқақпай жасап өгейсіту шындықпен ешбір сыйыспайды. Бұған орай этнографтар айтып жүрген «этнизация» не месе «этносқа айналу» (шаруашылық-мәдени типтердің этносқа ұйытқы болуы) құбылысының өзі де тіл және сөйлеу әрекеті негізінде пайда болатындығын ескерткен жөн. Сондықтан түркі этносына ұйытқы болған көне тайпаларға кейбір ғалымдардың «тюркизация» («түркілену») терминін қолдануының өзі тым сыңаржақтықтың айғағы деп білеміз.
Түркі тілі жөніндегі ең алғашқы мәлімет Месопотамияның оңтүстігінен (Шумерден) табылған біздің дәуірімізге дейінгі ІV-III мыңжылдықтарды меңзейтін идеографиялық жазба ескерткіштерінен байқалады. Мұнда, яғни алғашқы шумер тілінің ескерткіштерінде көне түркі тіліне тән көптеген лексикалық сәйкестіктер ұшырасады. Шумер тілінің алтай тілдерімен (түркі, моңғол, тұңғыс-манжұр) туыстастығы жөнінде неміс ғалымы Ф. Хоммель және оны қолдаған кеңес тарихшысы С.П. Толстов болжам пікір айтқан еді. (Ноmmel F. Еthnologіе und Geographie des alten Оrients. Мünсһеn, 1926, 8. 19, 21-22; Толстов С.П. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. М., 1948, С. 76.)
Бірақ бұл болжам толық дәлелденген жоқ, алайда тілдік сәйкестіктердің кездейсоқ еместігі ойлантады. Өйткені тілдер мен этностардың бір-бірімен қарым-қатынасы, өзара байланысы, араласы нәтижесінде сөз ауысу процесі ертеден-ақ белгілі. Міне, сондықтан алғашқы түркі тайпа тілдерінің әлдебір із-көрінісін көршілес елдер тілдеріне тигізген әсерлерінен де байқауға болады. Лексикалық сәйкестіктерге сүйене отырып, алғашқы түркілердің (прототүркілердің) бір бөлігі бұдан бес мың жыл бұрын Месопотамияға (Шумерге) келген, соның нәтижесінде алғашқы шумер ескерткіштерінің тіліне де белгілі деңгейде әсер етті деген тұжырым жасауға болады.
Кезінде осы болжамдар жөнінде біз де пікір ұсынған болатынбыз (Аманжолов А.С. «ІІІумеро» – тюркские соответствия и изобразительные логограммы – «Sрrасһе, Geschiсһtе und Кultur der Аltaischen Völker», Веrlin, 1974. – С. 65-71.).
Лексикалық сәйкестіктерді дәлелдерлік мына мысалдарды салыстырып байқаймыз (1-кесте):
Шумердің өз аты аккад (семит) тілінде бұрмаланып айтылғандығын, шын аты Кенгер немесе Кеңер болғандығын атақты шумеролог А. Фалькенштейн дәлелдеп көрсетті. (Falkenstein А. Das Sumerische. – «Наndbuсһ der Orientalistik», II, 1-2, Leiden, 1959. – С. 14-15.)
Міне, сондықтан Орталық Қазақстандағы, Сарыарқадағы Кеңгір өзен атының Кеңгер (Шумер)
