wytwarzania dalszej komunikacji w tym systemie: prezentowania argumentacji przed sądem, uzasadniania orzeczeń sądowych, pisania literatury prawniczej, tworzenia dzieł sztuki itp.
Należy też zwrócić uwagę, że w świetle koncepcji autopoiesis opisane prawidłowości zachodzą także w przypadku zdarzeń zaistniałych poza systemem prawnym, a mających znaczenie dla funkcjonowania tego systemu. Na przykład decyzje polityczne podejmowane w procesie legislacyjnym, aby skutecznie stać się źródłem prawa, muszą odpowiadać wcześniej określonym, prawnym warunkom wydawania takich decyzji. Podobnie, ustalenia na temat faktów w postępowaniu sądowym muszą się zgadzać z istniejącymi w systemie prawnym, jawnymi i dorozumianymi, kryteriami dopuszczalności dowodów. Zdaniem Luhmanna sytuacja „bezpośredniego” przeniesienia komunikacji z jednego systemu funkcjonalnego do innego oznacza naruszenie ich operacyjnej zamkniętości, co jest jednoznaczne z naruszeniem podstawowej zasady organizującej współczesne społeczeństwo, tzn. zasady zróżnicowania funkcjonalnego.
Szczególną wersję autopoietycznej teorii prawa stworzył inny niemiecki teoretyk, Gunther Teubner. W przeciwieństwie do Luhmanna nie posługiwał się on pojęciem autopoiesis do opisania uniwersalnego zjawiska społecznego, ale ograniczył się do wyrażenia przeświadczenia, że termin ten można wykorzystać do opisu systemu prawnego. Między koncepcją Luhmanna a teorią Teubnera daje się także dostrzec dalsze różnice. Zdaniem tego drugiego autopoiesis można rozumieć jako zjawisko stopniowalne, historyczne i występujące w tzw. systemach otwartych, a więc nie stanowiące koniecznej własności wszelkich systemów społecznych, a jedynie szczególną cechę niektórych z nich.
Z tego punktu widzenia prawo autopoietyczne jawi się jako szczególna forma prawa, wyróżniająca się od jego wcześniejszych, nieautopoietycznych postaci. Prawo autopoietyczne jest więc odmianą prawa, pozbawioną systemowej hierarchiczności, zmienną i procesualną, taką w której ostateczna treść norm prawnych jest określana przez kontekst i treść innych norm, nie zaś przez odgórne ustanowienie.
Teorię autopoiesis – zarówno w odniesieniu do prawa, jak i szerzej, jako koncepcję socjologiczną – krytykowano z wielu stanowisk. Próbowano zwłaszcza dowodzić, że idea ta opiera się na pominięciu roli, jaką w wytwarzaniu elementów systemów społecznych odgrywa intencjonalność działających jednostek. Inny nurt krytyki zmierzał do wykazania, że w oryginalnym rozumieniu Maturany określenie autopoiesis oznacza coś innego niż w sformułowaniu Luhmanna (można jednak sądzić, że teoria Teubnera jest bliższa pierwotnemu ujęciu tego terminu). Podnoszono też, że teoria autopoiesis nie może być zoperacjonalizowana i przez to nie poddaje się empirycznemu testowaniu. Z innej strony próbowano dowodzić, że koncepcja ta jest trywialna i nie wnosi nic nowego do istniejącego repertuaru socjologicznych i prawniczych teorii prawa. Niektórzy autorzy usiłowali wreszcie dyskredytować autopoietyczne ujęcie prawa przez wskazanie rzekomych podobieństw, jakie łączą je z teoriami postmodernistycznymi.
Literatura: Niklas Luhmann, Die Gesellschaft der Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1997; tenże, Autopoiesis als soziologischer Begriff, w: tenże, Aufsätze und Reden, Reclam, Stuttgart 2001, s. 137–159; tenże, Das Recht der Gesellchaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1993; Gunter Teubner (red.), Atopoietic Law: A New Approach to Law and Society, De Gruyter, Berlin–New York 1987; tenże, Recht als autopoietisches System, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1989; Jan Winczorek, Zaginięcie dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna, Liber, Warszawa 2008.
Zobacz także:
Luhmann Niklas; Obowiązywanie prawa; Prawo; Recepcja prawa; System prawny.
Autorytet i zaufanie
Zagadnienia dotyczące autorytetu i zaufania można operacjonalizować, czyli na wiele sposobów przekładać na konkretne procedury badawcze. Można, po pierwsze, starać się normatywnie ustalić, jak należy dążyć do zyskania autorytetu i zaufania oraz jak ich nie stracić, jak pielęgnować uzyskany autorytet i zaufanie oraz jak znosić ich brak mimo podejmowanych starań. Można, po drugie, starać się odpowiedzieć na pytania faktualne, tj. dotyczące obserwowalnych faktów, jak autorytet i zaufanie łączą się z różnymi wzorami osobowymi i czy każdy, kto w jakiejś dziedzinie jest uznawany za wzór osobowy, jest również traktowany jako osoba z autorytetem i godna zaufania. I wreszcie, po trzecie, można dążyć do ustalenia, jak wielość lub niedostatek autorytetów i osób godnych zaufania wpływają na stosunki międzyludzkie, jak wzmacniają lub osłabiają respekt dla prawa oraz jak wpływają na zbiorowe samopoczucie i na – jak to określał Émile Durkheim – les représentations collectives, czyli wyobrażenia zbiorowe.
Autorytet to czyjaś ogólnie uznana powaga, szczególny szacunek, to znaczenie i uznanie, które komuś się przypisuje, dlatego że w jakiejś dziedzinie jest osobą godną zaufania, miarodajną, taką na której bez wahania można polegać. Ktoś więc cieszy się autorytetem, jeśli wielu ludzi obdarza go wysokim poważaniem, szacunkiem, uznaniem i jest on dla nich źródłem miarodajnych sądów. Zdanie osoby cieszącej się autorytetem nie tylko jest brane pod uwagę, lecz częstokroć jest wiarygodnym drogowskazem, jak należy postępować.
Istotnym składnikiem autorytetu jest zaufanie. Osobę, która cieszy się autorytetem, obdarza się zaufaniem, albowiem przypisuje się jej nie tylko wysokie kompetencje (wiedzę, umiejętności czy doświadczenie), lecz również walory moralne, takie jak uczciwość, prawość, sprawiedliwość, prawdomówność, szczerość, szlachetność intencji i bezstronność werdyktów. Poglądy autorytatywne przypisuje się tylko osobom, które uznaje się za miarodajne i wiarygodne.
Społeczna rola autorytetów polega na tym, że ludzie, którzy w danym środowisku cieszą się autorytetem, wskazują, pośrednio lub bezpośrednio, jak należy postępować, co wolno, a czego nie wolno, co jest chlubnym postępkiem, a co nie przystoi lub bezpowrotnie hańbi. Są oni punktem odniesienia formułowanych ocen, standardów i wzorów zachowania.
Tworzenie się autorytetów odbywa się w drodze swoistego plebiscytu społecznego przez zgodne, względnie powszechne przypisywanie niektórym osobom (a także zbiorowościom, organizacjom czy instytucjom) szczególnych kompetencji, wiarygodności i zaufania oraz innych wspomnianych wyżej cech. Jest to proces długotrwały i bardzo złożony.
Jakie kompetencje najczęściej wchodzą w grę w procesie tworzenia się autorytetu? Po pierwsze kompetencje w sferze działania, a więc autorytet decydenta (przywódcy, założyciela, wodza, kierownika). Po drugie kompetencje w sferze wiedzy, a więc autorytet eksperta (znawcy, specjalisty, biegłego). Wysokie kompetencje merytoryczne, wsparte cenionymi walorami etycznymi, a co za tym idzie, autorytet zazwyczaj przypisuje się ludziom, których uznaje się za miarodajnych bądź w sprawach wiedzy, bądź w sprawach działania, bądź w jednych i drugich. Im większy respekt ludzie okazują merytorycznym kompetencjom decydentów i ekspertów (np. w dziedzinie prawa) oraz ich postawie etycznej, tym większy jest ich rzeczywisty autorytet.
Autorytety kreują przede wszystkim ci, którzy już mają autorytet. Ludzie miarodajni powołują się na innych ich zdaniem miarodajnych, wskazują na nich, przytaczają ich wypowiedzi, a opinia publiczna na ogół ten werdykt akceptuje, zwłaszcza jeśli odpowiednie wskazania i przywołania powtarzają się dostatecznie często. W ten sposób tworzą się i funkcjonują elity, a więc kręgi ludzi „wybranych”, uznawanych za najlepszych pod jakimś względem, za tych którzy
