droit sans rigueur (1969); Essais sur les lois (1995).
Według Carbonniera zadaniem socjologii prawa jest badanie zjawisk prawnych jako faktów społecznych. W tym znaczeniu socjologia prawa jest nauką pomocniczą socjologii ogólnej, podobnie jak np. psychologia prawa czy etnologia prawa. Na wiedzę o prawie składają się według Carbonniera cztery dziedziny: systematyzacja prawa, interpretacja prawa, tworzenie norm i właśnie socjologia prawa.
W wydanej po raz pierwszy w 1968 r. książce Sociologie juridique przedstawił socjologię prawa jako dyscyplinę, która sytuuje się na pograniczu prawa i socjologii. Wyróżnił przy tym wąskie i szerokie rozumienie socjologii prawa i ukazał różnice między ujmowaniem prawa w socjologii i w dogmatyce prawa. Dalsze fragmenty książki są poświęcone związkom między socjologią prawa a innymi dyscyplinami, zwłaszcza filozofią prawa, historią prawa, prawem porównawczym, a także relacjom prawa z naukami społecznymi – socjologią religii, socjologią polityki, ekonomią, polityką oraz demografią i lingwistyką. Kolejnym zagadnieniem są działy socjologii prawa wyróżnione według dziedzin prawa, którymi socjologia prawa się zajmuje, oraz ze względu na osoby uczestniczące w stanowieniu i stosowaniu prawa. Po tej charakterystyce Carbonnier zaprezentował szczegółowe dyscypliny socjologii prawa, do których zaliczył: etnologię prawną, antropologię prawa, społeczną i indywidualną psychologię prawa, psychologię sądową, psychoanalizę prawa i psychopatologię prawa. Książkę zamykają uwagi o tendencjach zmian w socjologii prawa, które wyrażają się we wzroście obiektywizmu i poszerzeniu niedogmatycznych badań nad prawem.
Pod tym samym tytułem (Sociologie juridique) ukazało się w 1994 i 2004 r. zupełnie zmienione i poszerzone (do 416 stron) wydanie książki. We wstępie Carbonnier przedstawił miejsce socjologii prawa w systemie wiedzy (poznania). W części pierwszej zajął się poszukiwaniem korzeni socjologii prawa, poczynając od Monteskiusza, a kończąc – poprzez Marksa i Nietzschego – na jej dwudziestowiecznych amerykańskich i europejskich przedstawicielach. W części drugiej omówił socjologię prawa jako profesję, którą uprawiają zarówno socjologowie, jak i prawnicy. Pierwsi prowadzą przede wszystkim badania nad społeczną recepcją prawa stanowionego, drudzy usiłują rozwiązać kwestie praktyczne, dotyczące głównie stosowania prawa. Ostatnia, trzecia część książki jest zatytułowana nieco prowokacyjnie: Czym jest to prawo, któremu nie musimy wierzyć? Odpowiedź autora jest godna socjologa prawa: nie musimy wierzyć temu prawu, którym zajmują się prawnicy, albowiem prawo w ujęciu naukowym to coś zupełnie innego i znacznie poważniejszego; jego istotę próbuje uchwycić socjologia prawa.
Carbonnier nie miał wątpliwości, że we współczesnych społeczeństwach socjologia prawa przyczynia się do ustalenia wytycznych dla polityki legislacyjnej. Umożliwia również lepsze rozumienie prawa przez dostarczanie rzetelnych informacji o jego zróżnicowaniu i funkcjonowaniu, a także o tym, w jakiej mierze jest ono skuteczne.
Niektóre z wyrażanych poglądów Carbonnier miał możliwość weryfikować, występując w roli legislatora. W latach 1964–1970 był głównym autorem reformy francuskiego kodeksu cywilnego i wydatnie przyczynił się do zrównania sytuacji prawnej dzieci urodzonych w związkach małżeńskich i pozamałżeńskich, a także do wprowadzenia zasady, że wzajemna zgoda stron jest wystarczającą przesłanką orzeczenia rozwodu. Uzasadnieniem tych i innych pomniejszych zmian w prawie rodzinnym były wyniki socjologicznych badań opinii publicznej, którymi Carbonnier kierował. Odrzucił tym samym wizerunek prawodawcy, który swoje decyzje podejmuje zza biurka, nie interesując się stosunkiem adresatów do projektowanych zmian w prawie.
Carbonnier wniósł do socjologii prawa wiele elementów wiedzy filozoficznej, historycznej, a nawet teologicznej. Pisał o roli pamięci zbiorowej w tworzeniu prawa, o wpływie zwyczajów i religii na prawo, o czynnikach, które powodują, że regulacje prawne nie działają skutecznie, a także o równości wobec prawa i w prawie oraz o pluralizmie prawnym. Był przy tym sceptyczny co do kulturowych i cywilizacyjnych walorów prawa, dostrzegał jego strukturalne i funkcjonalne ograniczenia. Przestrzegał też przed nadmierną wiarą w prawo i w jego innowacyjne możliwości. W życiu społecznym donioślejszą rolę niż prawo odgrywają, jego zdaniem, religia, moralność, dobre obyczaje, uczucia i style życia. Uznawał też, że intuicja socjologiczna ma w dziedzinie prawa częstokroć większe znaczenie aniżeli znajomość kodeksowych paragrafów i niuansów interpretacyjnych.
Był więc Carbonnier jednym z tych niewielu dwudziestowiecznych socjologów prawa, którzy nie przypisywali prawu zbyt dużej roli w życiu społecznym. Uważał, że istotą stosunków międzyludzkich są zjawiska pozaprawne. Do sfery prawa należy przede wszystkim to, co przypadkowe, a sprawy, które trafiają do sądów, są niemal zawsze przejawem jakiejś patologii. Mimo tego sceptycyzmu łączył przez wiele lat dociekania nad prawem z badaniami socjologicznymi. Odegrał tym samym wiodącą rolę w socjologii prawa nie tylko we Francji, lecz także w Europie.
Literatura: Simona Andrini, André-Jean Arnaud, Jean Carbonnier, Renato Treves et la sociologie du droit: archéologie d’une discipline: entretiens et pièces, LGDJ, Paris 1995; Jean Beauchard, Alain Bénabent, Pierre Catala, Hommage à Jean Carbonnier, Dalloz-Sirey, Paris 2007; Francesco Saveiro Nisio, Jean Carbonnier: regards sur le droit et le non-droit, Dalloz-Sirey, Paris 2005; Raymond Verdier, Jean Carbonnier. L’homme et l’oeuvre, Presses universaires de Paris Ouest, Paris 2012.
Zobacz także:
Antropologia prawa; Durkheim Émile; Legitymizacja prawa; Nadmiar prawa; Recepcja prawa.
Chiba Masaji
(17 IX 1919–17 XII 2009)
Jeden z liderów japońskiej socjologii prawa, orędownik i pionier antropologii prawa.
Urodził się w południowej części wyspy Honsiu, w Tottori. W młodości został zaadoptowany przez rodzinę Chiba z Sendai w rejonie Tōhoku (Prefektura Miyagi). Jeszcze przed II wojną światową studiował filozofię prawa na wydziale prawa Uniwersytetu Tōhoku. Jego późniejsze, charakterystyczne prace badawcze z dziedziny prawa mają – jak się wydaje – związek ze środowiskiem i tradycyjnym rejonem, w jakim się wychował. Napisał pracę magisterską pt. „Prawo zwyczajowe w Strefie Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji” („The Great Asian Common Wealth of Nations”, 1948). Był to początek jego zainteresowań charakterystycznym prawem państw azjatyckich.
Po 1945 r. Chiba brał udział w ruchach społecznych na rzecz powojennych reform, krytykował system cesarski, wygłaszał przemówienia na temat reformy systemu nauczania. W 1949 r. został pełnoetatowym wykładowcą filozofii prawa w Tokyo Metropolitan University (i był profesorem tego Uniwersytetu do 1982 r.). Notatki do wykładów z filozofii prawa zebrał książce pt. Wprowadzenie do historii filozofii prawa (1964). W tym samym czasie zainteresował się socjologią prawa, a zwłaszcza żywym prawem, czego rezultatem była analiza systemu szkół rejonowych i kolejna publikacja książkowa pt. Badania nad szkołami rejonowymi (1962). Opublikował również pracę pt. Socjologia prawa świąt.
Punktem zwrotnym w karierze naukowej Chiby był pobyt naukowy na Uniwersytecie Minnesota (1965–1966), gdzie studiował zagadnienia antropologii prawa pod kierunkiem wybitnego uczonego E. Adamsona Hoebla (1906–1993), autora znanych badań nad Indianami Komańczami i Czejenami. Po powrocie do kraju przetłumaczył na japoński Law of Primitive Man (1954) Hoebla oraz wznowił po trzydziestu latach, przerwane po 1948 r., badania w dziedzinie antropologii prawa. Miał już wówczas około pięćdziesięciu
