niezrozumiałe zachowania, sytuacje, wydarzenia, które rozpoznawane są jako niezgodne z przyjętymi w niej wartościami i normami. Zjawiska dewiacyjne stanowią zazwyczaj wyzwanie dla porządku społecznego i egzekwującej przestrzeganie jego zasad oficjalnej i nieoficjalnej kontroli społecznej.
Wprowadzenie pojęcia dewiacji społecznej do socjologii pozwala na włączenie ogółu tego rodzaju zjawisk do jednej kategorii analitycznej, która wyznacza przedmiot systematycznych badań i teorii naukowych. Dewiacja społeczna została pomyślana jako projekt terminu obiektywnego i neutralnego w takim sensie, który nie występuje w pojęciu ‘patologia społeczna’ czy ‘dezorganizacja społeczna’. Te ostatnie zawężają obszar zainteresowań nauki do tzw. dewiacji negatywnej, ocenianej jako społecznie niepożądana i destrukcyjna.
Próby naukowego rozumienia i wyjaśniania fenomenu dewiacji społecznej zaowocowały powstaniem wielu propozycji teoretycznych. Niektóre stanowiska w zamierzeniu ich twórców były formułowane jako konkurencyjne w stosunku do pozostałych, choć z perspektywy czasu można je uznać raczej za komplementarne. Wyróżnia się dwa główne paradygmaty konceptualizowania problematyki dewiacji społecznej: paradygmat normatywny, inaczej zwany etiologicznym, oraz paradygmat interpretatywny, zwany też paradygmatem reakcji społecznej.
Paradygmat normatywny, rozwijany głównie w teoriach funkcjonalnostrukturalnych, przyjmuje, że dewiacją społeczną są wszelkie przypadki odstępstw od wartości i norm społecznych – moralnych, prawnych, obyczajowych. W tym podejściu, bliskim koncepcji patologii społecznej, nie poświęca się zbyt wiele uwagi kwestiom normatywności, traktowanej w zasadzie jako konsensualna. Wartości i normy społeczne, których naruszenie definiuje dewiację społeczną, ujmowane są jako istniejące obiektywnie. Status dewianta społecznego jest statusem osiągniętym przez sprawcę w wyniku jego zaangażowania w zachowanie dewiacyjne.
Paradygmat interpretatywny lub reakcji społecznej rozpowszechnił się w socjologii dewiacji w latach 60. ubiegłego wieku, choć pewne idee, do których nawiązuje, zostały ukształtowane w początkowym okresie rozwoju socjologii. Dewiacją społeczną proponuje się w nim określać przypadki różnorodności ogółu bogatego wachlarza cech i zachowań jednostek, które wykraczają poza granice społecznej tolerancji i które należą, używając sformułowań Ervinga Goffmana, do kategorii społecznie zdyskredytowanych lub dyskredytowalnych. W przeciwieństwie do przyjętej w paradygmacie normatywnym koncepcji homogenicznej i konsensualnej kultury, w tej perspektywie przyjmuje się założenie różnorodności wartości we współczesnym społeczeństwie, na podstawie której ewentualny konsens kulturowy jest dopiero społecznie konstruowany. Teoretycy tego kierunku zainteresowani są procesami społecznego nadawania znaczeń, w tym znaczeń dewiacyjnych, pewnym cechom lub zachowaniom jednostek w procesach ich interpretowania i definiowania, jakie zachodzą w interakcjach społecznych między tymi jednostkami a tzw. społecznym audytorium uosabiającym reakcję społeczną wobec ich cech lub zachowań. Status dewianta społecznego jest statusem przypisanym sprawcy w następstwie społecznego wartościowania jego zachowania lub cechy jako dewiacyjnych przez formalne i nieformalne gremia egzekutorów reguł społecznych. Zagadnienie normatywności jest tu analizowane nie tyle jako wyznacznik i podstawa zachowań domniemanego dewianta (jaką normę społeczną złamał?), ile jako wyznacznik i podstawa reakcji społecznej na jego zachowanie (jakiej normy społecznej złamanie zostało mu przypisane?).
Przedmiotem socjologii dewiacji jest złożona, ujawniająca się w wielu rozmaitych konfiguracjach relacja między określonym zachowaniem (lub cechą), normą społeczną, od której jest odstępstwem, a społecznym (choć niekoniecznie zawsze zgodnym) wartościowaniem takiego odstępstwa. Ostatecznie zakres pojęciowy dewiacji społecznej, rozumianej czy to jako złamanie reguły, czy jako nietolerowane społecznie zróżnicowanie lub odmienność, pozostaje niedomknięty, a zarazem bardzo pojemny. Obejmuje zarówno odbiegające od społecznych oczekiwań, kontrowersyjne cechy jednostek lub grup, np. wygląd, język, ubiór, wyznanie religijne lub wszelkie innego typu przekonania czy poglądy, a także odbiegające od społecznych oczekiwań, kontrowersyjne zachowania, kształtowane na ich podstawie role i relacje społeczne. W świetle tych definicji dewiacją społeczną są nie tylko przypadki łamania aktualnie obowiązujących przepisów prawa, co oznacza, że zakres konceptualizowania dewiacji społecznej jest na ogół szerszy od zakresów pojęć przestępstwa czy przestępczości. Mieści się w nim różnorodny zestaw cech i aktywności, w których dopatrzono się naruszenia jakichś wartości i norm społecznych i które stanowią wówczas podstawę kwalifikowania manifestujących je jednostek lub grup do rozmaitych kategorii dewiantów społecznych: przestępców, samobójców, niepełnosprawnych fizycznie lub psychicznie, uzależnionych, współuzależnionych itd., ale też, gdy taka kwalifikacja ma charakter nieformalny – do określanych potocznie typów dewiantów społecznych: prostaków, jajogłowych, dziwaków, nawiedzonych, ekscentryków, wichrzycieli, fanatyków, itp. „odmieńców”.
Wymienione przykłady kategorii dewiantów społecznych to w większości przypadki negatywnego społecznego wartościowania ich sprzecznych z normami cech lub zachowań. Zawężenie znaczenia pojęcia dewiacji społecznej do tzw. dewiacji negatywnej oznaczałoby, że obejmuje ono swoim zakresem jedynie nietolerowany (formalnie lub nieformalnie) brak społecznego konformizmu. Istotnie, w większości koncepcji dewiacji społecznej pojawia się takie wyostrzenie jej definicji. W pozostałych podkreśla się, że odejście od standardów normatywnych może również przyjmować postać tzw. dewiacji pozytywnej, a tego typu nonkonformizm spotyka się ze społecznym uznaniem, choć czasem bywa także oceniany negatywnie. Przykładowo Florian Znaniecki w swojej klasyfikacji różnych kategorii dewiantów społecznych wyróżnił dewiantów pozytywnych, czyli zboczeńców nadnormalnych, jak ich określił.
Najważniejsze ustalenia teoretyczne socjologii dewiacji, dokonane w teoriach i koncepcjach obydwu paradygmatów, przedstawiają wielość wątków i aspektów problematyki dewiacji społecznej. W paradygmacie normatywnym podstawowym problemem teoretycznym jest wyjaśnianie przyczyn, dla których pewne jednostki angażują się w zachowania dewiacyjne. Analizowane są społeczno-kulturowe czynniki dewiacji, które oddziałują na jednostki zajmujące określone miejsca w strukturze społecznej, przy czym podkreśla się, że niektóre z tych lokalizacji są szczególnie niekorzystne dla wyboru konwencjonalnych sposobów postępowania i odgrywania ról społecznych, co stwarza warunki sprzyjające podejmowaniu aktywności zakazanych prawem lub sprzecznych z innymi normami społecznymi. W teorii anomii, rozumianej jako dezintegracja w obszarze kultury i struktury społecznej, Robert K. Merton rozważał determinujące dewiację zjawisko tzw. względnej deprywacji. Przekonywał, że strukturalne zablokowanie możliwości w zakresie zaspokajania kulturowo rozbudzonych potrzeb lub aspiracji jednostek przez wykorzystanie konwencjonalnych i legalnych środków zmusza te jednostki do poszukiwania alternatyw, a tym samym skłania je do zachowań dewiacyjnych. Co więcej, jednostki, które napotykają bariery w dostępie do prawomocnych środków, mogą podobnie rozpoznawać swoje problemy i rozwiązywać je zbiorowo w podobny, dewiacyjny sposób. Tak kształtują się podkultury dewiacyjne, m.in. przestępcze, chuligańskie, narkomańskie, analizowane w teoriach subkultur m.in. Alberta Cohena, Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina. W teoriach tych stwierdza się, że sprzeczny z normami dominującej kultury sposób zachowania członków takich podkultur jest aprobowany i nagradzany przez grupę, a oni sami znajdują w grupie akceptację i oparcie, co dodatkowo utrwala i wzmacnia ich dewiację. Podkultury dewiacyjne rozważane są również jako środowiska społeczne, w których przebiega proces socjalizacji na wzór procesów przekazywania i uwewnętrzniania norm społecznych obserwowanych powszechnie w grupach pierwotnych. Edwin H. Sutherland w swojej teorii zróżnicowanych powiązań zauważa, że proces uspołecznienia jednostek wzrastających w zasięgu oddziaływania podkultur przestępczych i w kontakcie z nimi przebiega na podstawie takich samych mechanizmów uczenia, jakie towarzyszą uczeniu się wszelkich
