najbardziej elementarne zjawisko społeczne uznawał Durkheim religię. To z niej, jego zdaniem, stopniowo rozwinęła się moralność, nauka, sztuka i prawo. Pierwsze nakazy i zakazy, którym człowiek musiał się podporządkować, wytworzyła właśnie religia. W toku rozwoju historycznego pojawiło się prawo, nadając ludziom uprawnienia i podporządkowując ich obowiązkom odnoszącym się do określonych okoliczności. Normy prawne są więc usankcjonowanymi zasadami postępowania. Na straży przestrzegania tych zasad stoją sankcje. Są one dwojakiego rodzaju. Jedne polegają na zadawaniu cierpienia; ich celem jest pozbawienie czegoś, zagrożenie życiu lub pozbawienie wolności. Są to sankcje represyjne, a posługuje się nimi przede wszystkim prawo karne. Sankcje drugiego rodzaju, sankcje restytucyjne, polegają na przywróceniu stanu rzeczy, na przywróceniu naruszonych stosunków między ludźmi. Charakterystyczne są dla prawa cywilnego, handlowego, procesowego, administracyjnego i konstytucyjnego.
Zasadnicza różnica między prawem represyjnym (karnym) i restytucyjnym (cywilnym) znajduje odzwierciedlenie w różnicy między dwoma typami solidarności społecznej: solidarnością mechaniczną i solidarnością organiczną.
Zdaniem Durkheima w ciągu wieków maleje znaczenie prawa represyjnego (karnego), zwiększa się natomiast rola prawa restytucyjnego (cywilnego). W społecznościach pierwotnych prawo karne obejmowało niemal całą dziedzinę prawa. Świadomość indywidualna była tożsama ze świadomością zbiorową. Istniejąca w takim społeczeństwie solidarność była solidarnością mechaniczną, opierała się głównie na absolutnym podobieństwie jednostek pod względem ich położenia społecznego. Trwało to tak długo, aż ukształtowała się zindywidualizowana osobowość.
Charakterystyczną cechą zmian w prawie represyjnym był stopniowy zanik przestępstw religijnych. Rozwój chrześcijaństwa doprowadził m.in. do tego, że przestępczość religijna całkowicie lub prawie całkowicie opuściła obszar prawa karnego. Postępująca sekularyzacja spowodowała, że jednostka sama stała się jak gdyby przedmiotem religii. „Godność osoby staje się dla nas kultem, który, jak każdy wielki kult, ma już swe przesądy”, pisał Durkheim w dziele O podziale pracy społecznej.
W społeczeństwach, w których przeważa prawo restytucyjne, podstawą solidarności nie jest podobieństwo wierzeń i uczuć, lecz podział pracy. Świadomość indywidualna (jednostkowa) w coraz mniejszym stopniu pokrywa się ze świadomością zbiorową. Dzięki specjalizacji wykształcają się odrębne osobowości. Ludzie są solidarni nie dlatego, że niemal we wszystkich aspektach życia są do siebie podobni, lecz dlatego że są sobie wzajemnie potrzebni. Taką solidarność Durkheim nazwał solidarnością organiczną.
Im bardziej społeczeństwo jest zróżnicowane i „ujednostkowione”, im większy jest podział pracy, tym więcej jest solidarności organicznej. Społeczeństwo nie kontroluje już wszystkich sfer działalności jednostek, a prawo karne ogranicza zasięg swojego oddziaływania głównie do ochrony osób i stanu ich posiadania.
Najbardziej typowym prawem restytucyjnym jest prawo własności w różnych jego formach, takich jak własność literacka, artystyczna czy przemysłowa, oraz w różnych odmianach, takich jak prawo spadkowe czy prawo sporządzania testamentu. Prawo restytucyjne obejmuje ponadto prawo rodzinne, prawo umów, handlowe, procesowe, administracyjne i konstytucyjne.
Dominacja solidarności organicznej i prawa restytucyjnego spowodowała zwiększenie się i zróżnicowanie kompetencji państwa. W tym samym kierunku zaczął się też zmieniać wymiar sprawiedliwości, powstały różnorodne sądy, odrębne urzędy, różnie określa się ich kompetencje i wzajemne stosunki. Ponadto państwo w coraz większym stopniu uzależnia od siebie obywateli, choćby przez tworzenie instytucji interesu publicznego. Rozrost kontrolnych funkcji państwa jest zdaniem Durkheima przejawem przekształcania się społeczeństwa segmentowego w społeczeństwo zorganizowane.
W rozprawie z 1900 r., zatytułowanej Deux lois de l’évolution pénale, sformułował tezę, że w toku rozwoju historycznego sankcje karne zmieniają się pod względem jakościowym i ilościowym. Prawidłowość zmiany jakościowej prawa głosi, że: „Surowość kar prawnych jest tym większa, im mniej rozwinięte jest społeczeństwo i im bardziej władza centralna ma charakter absolutny”. Na ewolucję sankcji karnych wywiera wpływ nie tylko charakter społeczeństwa, tj. stopień jego rozwoju, lecz także forma rządu. Często – stwierdza Durkheim – te dwa „czynniki” działają w przeciwnych kierunkach.
Druga prawidłowość – zmiany ilościowej prawa – głosi, że: „Kary dotyczące ograniczenia wolności i sama wolność zmieniają się w czasie i mają tendencję, by coraz bardziej stawać się normalnym środkiem represji”. W społeczeństwach plemiennych niemal zupełnie nie były znane więzienia, a w nowoczesnych kara śmierci jest stosowana coraz rzadziej. Stopniowo cała dziedzina karania sprowadza się do pozbawiania wolności na pewien czas lub na całe życie. Jak wyjaśnić to – pyta Durkheim – że w nierozwiniętych społeczeństwach nieznane było pozbawienie wolności (uwięzienie)? Było ono nieznane dlatego – odpowiada – że nie służyło żadnym potrzebom społecznym. Odpowiedzialność była odpowiedzialnością zbiorową, nie zaś tego, kto popełnił czyn zabroniony. Wraz z rozwojem społecznym odpowiedzialność stała się odpowiedzialnością jednostkową. Tym samym pojawiły się warunki do powstania więzień. Następnie, w toku rozwoju dziejowego, kary stawały się coraz łagodniejsze, najpierw były łagodzone kary główne, a następnie kary podrzędne, zamykające kodeksy karne.
Koncepcje Durkheima wywarły przemożny wpływ na całą światową socjologię XX w. Również w socjologii prawa zajmują znaczące miejsce. Fakty prawne – podobnie jak religijne, moralne czy ekonomiczne – należy badać i analizować jako zjawiska społeczne, a więc w cechach konstytutywnych społeczeństwa trzeba szukać ich genezy i form, w jakich się przejawiają. Socjologię empiryczną można zbudować – twierdził Durkheim – tylko przez odwołanie się do faktów. To samo odnosi się do empirycznej socjologii prawa. Zawdzięcza ona autorowi Zasad metody socjologicznej wyraźne stwierdzenie, że prawo powstaje, rozwija się i przekształca w konkretnym społeczeństwie; siły działające w społeczeństwie mają decydujący wpływ na to, co prawo stanowi i jak jest stosowane. Skoro przestępstwo i zbrodnia występują zawsze i wszędzie, należy je traktować i badać jako normalne fakty społeczne. Również pogląd Durkheima, że prawo jest stałym czynnikiem organizacji życia społecznego i że zmienia się wraz ze zmianą sytuacji społecznej, jest powtarzany w wielu współczesnych podręcznikach socjologii prawa. Dziedzictwem myśli Durkheima jest ponadto teza mająca współcześnie rangę prawdy oczywistej, że przekonania, które w systemie społecznym zyskują status przekonań podstawowych i powszechnych, zostają z reguły przekształcone w zasady i normy prawne.
Literatura: Roger Cotterrell, Emile Durkheim. Law and Moral Domain, Edinburgh University Press, Edinburgh 1999; tenże, Emile Durkheim. Justice, Morality and Politics, Ashgate, Farnham, UK–Burlington, VT 2010; Andrzej Kojder, Czytając Durkheima… Co klasyk socjologii ma do powiedzenia o prawie, w: Prawo – władza – społeczeństwo – polityka. Księga jubileuszowa profesora Krzysztofa Pałeckiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 313–326; Steven Lukes, Durkheim. Życie i dzieło, tłum. Ewa Klekot, Ewa Szul-Skjoeldkrona, Oficyna Naukowa, Warszawa 2012; Gianfranco Poggi, Durkheim, Oxford University Press, Oxford 2000; Maria Serafimova, Stephen Hunt, Maria Marinor, Vladimir Vladov (red.), Sociology and Law. The 150th Anniversary of Emile Durkheim (1858–1917), Cambridge Scholarly Press, Cambridge 2009; Jerzy Szacki, Durkheim, Wiedza Powszechna, Warszawa 1964.
Zobacz także:
Anomia;
