się w podobnej sytuacji w sposób arbitralny, tj. nieuzasadniony obiektywnie i racjonalnie. Wyraża się w różnicowaniu na podstawie tzw. cechy chronionej, prowadzącym do nierówności wobec prawa lub nierównej ochrony prawnej. Cechą chronioną może być płeć, rasa, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religia lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, niepełnosprawność, wiek lub orientacja seksualna. Cecha chroniona, stanowiąc kryterium odmiennego traktowania jednostki, leży u podstaw różnych form dyskryminacji: rasizmu (rasa), seksizmu (płeć), homofobii (orientacja seksualna), ksenofobii (pochodzenie narodowe), ageizmu (wiek), handicapizmu (niepełnosprawność).
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka, stanowiąca od chwili jego urodzenia podstawę przysługujących mu wolności i praw pozwalających na pełne uczestnictwo w życiu społecznym, jest źródłem normatywnego obowiązku ochrony jej przez państwo i jednocześnie wyznacza standard równego traktowania jednostek. Równe traktowanie wyklucza dopuszczalność dyskryminacji, która uznana jest za kwalifikowaną postać naruszenia zasady, w myśl której wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i prawach.
Akceptacja dla przyrodzonej godności człowieka wyklucza usprawiedliwianie jakiejkolwiek formy dyskryminacji istniejącymi w danym środowisku wartościami kulturowymi i religijnymi. Niemniej przyjęte normy społeczne, obyczaje i utrwalone postawy, wzmacniane zwłaszcza istniejącymi stereotypami, powodują, że dyskryminacja nadal stanowi poważny problem społeczny. Istniejące przejawy dyskryminacji spotykają się niekiedy z lekceważeniem ze strony stosownych organów państwa. Funkcjonariusze publiczni odpowiedzialni za przeciwdziałanie nieuzasadnionemu nierównemu traktowaniu sami bowiem podzielają powszechnie występujące w społeczeństwie przekonania. Przeszkodą w skutecznym zapewnieniu wszystkim grupom społecznym równych szans są przede wszystkim postawy ludzkie i środowiskowe, będące odzwierciedleniem stereotypów i uprzedzeń.
Silnie zakorzenione są zwłaszcza uprzedzenia wobec grup społecznych, których problemy długo nie mogły trafić do otwartej debaty publicznej. Uwidaczniają się w przypadkach dyskryminacji ze względu na płeć, w tym tożsamość płciową, oraz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Tożsamość płciowa definiowana jest jako głęboko odczuwane wewnętrzne i indywidualne doświadczenie płci społecznej, która może lub nie odpowiadać płci określonej przy urodzeniu, włączając w to osobiste odczucie własnej cielesności (które może prowadzić do modyfikacji wyglądu zewnętrznego lub biologicznych funkcji metodami medycznymi, chirurgicznymi lub innymi) i inne formy wyrażania własnej płciowości przez ubiór, mowę czy maniery (Zasady Yogyakarty). Natomiast orientacja seksualna to zdolność każdej osoby do rozwinięcia głębokiego uczuciowego, emocjonalnego i seksualnego pociągu oraz intymnych i seksualnych związków z osobami innej płci lub tej samej płci, lub różnych płci (Zasady Yogyakarty). Skreślenie w 1973 r. przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne homoseksualizmu z listy chorób psychicznych oraz podobne działanie podjęte w 1992 r. przez Światową Organizację Zdrowia nie spowodowały zmiany postaw społecznych ani zaniku uprzedzeń i dyskryminacji mimo powszechnej prawnej dekryminalizacji stosunków homoseksualnych.
Poprawa warunków życia prowadząca do wydłużenia jego średniej długości, a w konsekwencji do wzrostu populacji osób starszych wymaga zmiany postaw społecznych wobec starości. Krzywdzący stereotyp osoby starszej jako ograniczonej intelektualnie i fizycznie powoli zastępowany jest przekonaniem o wartości posiadanej przez nią wiedzy i doświadczenia. Wzrastający udział osób w podeszłym wieku w życiu publicznym, zwłaszcza w środkach społecznego przekazu, otwartość w prezentowaniu problemów, z jakimi się borykają w codziennej egzystencji, wpływają na stopniową zmianę świadomości, wzmacniając przekonanie o znaczeniu ich aktywizacji społecznej. Obok dominującego w sferze medialnej przekazu, promującego młodość niezakłóconą żadnymi ułomnościami, stopniowo pojawia się obraz osoby starszej szczęśliwej, nadal aktywnej zawodowo lub społecznie. Nieuzasadniona izolacja osób starszych została uznana za przejaw ich dyskryminacji.
Ewolucja postaw społecznych widoczna jest wobec osób niepełnosprawnych. W mniejszym stopniu koncentruje się uwagę na ich naruszonej sprawności fizycznej, umysłowej lub intelektualnej, w większym na usuwaniu barier utrudniających im udział w życiu społecznym. Za przejaw dyskryminacji została uznana odmowa tzw. racjonalnego usprawnienia, przez które rozumie się konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania mające na celu zapewnienie osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami (Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych). Z racjonalnym usprawnieniem związane jest tzw. uniwersalne projektowanie, oznaczające projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania (Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych).
Dyskryminacja stanowi także naruszenie zasady sprawiedliwości. Nieuzasadnione, odmienne (najczęściej gorsze) traktowanie danej grupy społecznej z jednej strony rodzi poczucie krzywdy, z drugiej, utrudniając dostęp do edukacji, służby zdrowia, zawodu, polityki, sfery publicznej, prowadzi do jej izolacji społecznej, a w konsekwencji wykluczenia.
Społeczne odrzucenie naraża osoby należące do grup dyskryminowanych na różne formy przemocy: od agresji słownej po przemoc fizyczną. Istniejące uprzedzenia i stereotypy są źródłem społecznego przyzwolenia na złe traktowanie. Ataki werbalne przybierają często postać tzw. mowy nienawiści (hate speech), mającej na celu rozbudzenie nienawiści do określonej grupy. Dana zbiorowość jest wyszydzana lub poniżana nie z powodu rzeczywistych właściwości należących do niej jednostek, ale cechy, która w wyobrażeniu sprawcy ataku jest charakterystyczna dla atakowanej grupy, wyróżnianej na podstawie przynależności np. do mniejszości narodowej, rasy, religii, orientacji seksualnej. Mowa nienawiści obejmuje wszystkie formy wypowiedzi motywowane nienawiścią, niezależnie od użytych środków wyrazu, łącznie z internetem i innymi środkami współczesnej komunikacji. Publiczna wypowiedź motywowana nienawiścią wpływa negatywnie na opinię publiczną, sprzyjając nietolerancji i dyskryminacji.
Do przemocy fizycznej wobec osób należących do grup dyskryminowanych dochodzi zarówno w miejscach publicznych (ataki o podłożu rasistowskim lub homofobicznym), jak i w najbliższej rodzinie (wobec osób niepełnosprawnych, osób starszych, kobiet).
Dyskryminacja może przybierać różne formy. Dyskryminacja bezpośrednia występuje wówczas, gdy dana osoba, ze względu na cechę chronioną, traktowana jest mniej korzystnie, niż jest lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji. Dyskryminacja pośrednia występuje wówczas, gdy z pozoru neutralny przepis lub praktyka stawiają daną osobę, ze względu na cechę chronioną, w szczególnie niekorzystnym położeniu w porównaniu z innymi. Wyraża się w takim samym traktowaniu osób znajdujących się w różnej sytuacji. Szczególnym rodzajem dyskryminacji jest molestowanie (szykanowanie). Występuje w sytuacji, w której ze względu na cechę chronioną pojawia się zachowanie mające na celu naruszenie godności osoby oraz stworzenie wrogiej, poniżającej lub agresywnej atmosfery. Szczególnym rodzajem molestowania jest molestowanie seksualne. Za formę dyskryminacji uznane jest także nakłanianie innych osób do dyskryminowania lub nakazywanie go.
Pod pojęciem dyskryminacji pozytywnej rozumie się stosowanie środków specjalnych (działania pozytywne, akcja afirmatywna), mających na celu zapewnienie danej grupie społecznej całkowitej równości i rzeczywistej możliwości korzystania z praw, zwłaszcza gdy w przeszłości była ona gorzej traktowana z powodu posiadania cechy chronionej. Środki specjalne mogą przybrać formę „racjonalnych usprawnień” stwarzających osobom niepełnosprawnym
