społecznego.
W paradygmacie nazywanym interpretatywnym lub reakcji społecznej zasadniczymi problemami teoretycznymi są zagadnienia tworzenia i egzekwowania reguł społecznych, w tym naznaczania jednostek etykietami dewiacyjnymi, kształtowania się ich tożsamości dewiacyjnych oraz rozwoju ich karier dewiacyjnych. Rozwijane w tym nurcie koncepcje m.in. Erwina Lemerta, Howarda S. Beckera, Edwina M. Schura, Ervinga Goffmana zwracają uwagę na procesy społecznego dewiantyzowania i rolę, jaką w tych procesach odgrywają formalne i nieformalne instytucje kontroli społecznej. Analizowane są rozmaite formy odpowiedzi na zidentyfikowaną społecznie dewiację i dewiantów, które wzmacniają dewiację, sprzyjając dewiacyjnym samoidentyfikacjom nosicieli uznanych za dewiacyjne cech i sprawcom uznanych za dewiacyjne zachowań, takie jak naznaczanie społeczne (stygmatyzowanie, etykietowanie), ceremonie degradacji statusu, karanie za próby powrotu do ról konwencjonalnych czy nagradzanie za odgrywanie stereotypowej roli dewianta. Przedmiotem badań i analiz są często niejawne funkcje tego typu zabiegów maskujących konfliktowe wartości i interesy poszczególnych grup czy innych segmentów społeczeństwa. Również w tym paradygmacie podkreśla się mankamenty kontroli społecznej, tym razem jej nadskuteczność w postaci zbyt silnego rygoryzmu i punitywności, nieadekwatną w stosunku do oficjalnie deklarowanych celów. W rezultacie doprowadza ona do eskalacji dewiacji, gdyż zidentyfikowani i traktowani w ten sposób dewianci stają się dewiantami bardziej nieprzejednanymi. Zwraca się też uwagę, że procesy interakcyjne mające związek z dewiacją społeczną przybierają postać negocjacji, w trakcie których naznaczeni aktywnie prezentują znaczenia konstruowanych przez siebie czynów i zdarza się, że skutecznie przekonują o ich konwencjonalności lub ją „wytargowują”, czego efektem jest tzw. zaprzeczenie dewiacji. Mogą też modyfikować kształt ostatecznej etykiety i wtedy np. reorganizują swoją tożsamość w kierunku bardziej aprobowanych społecznie definicji. Mogą również porzucić naznaczony jako dewiacyjny sposób zachowania. W pismach teoretyków paradygmatu reakcji społecznej przeważają jednak analizy modeli tego procesu zwieńczone zaakcentowaniem przez jednostki naznaczone przypisanego im statusu dewiantów i dalszym rozwojem kariery dewiacyjnej.
Warto podkreślić, że z uwagi na zmienność treści i charakteru norm regulujących życie społeczne oraz przeobrażenia, jakim podlegają rozmaite formy aktywności ludzi, termin ‘dewiacja społeczna’ został uznany w socjologii za dostatecznie neutralny i trafny do naukowego opisu i wyjaśniania zachowań i zjawisk odstępstwa od kulturowych standardów normatywnych. Niektórzy badacze zastąpili nim terminy ‘patologia społeczna’ lub ‘dezorganizacja społeczna’ bądź też analizują zachowania i zjawiska dewiacyjne jako przejawy patologii lub dezorganizacji społecznej. Współcześnie zaś zagadnienia rozwijane dotąd w studiach poświęconych dewiacji społecznej coraz chętniej podejmowane są jako zagadnienia socjologii problemów społecznych.
Literatura: Howard S. Becker, Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, tłum. Olga Siara, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009; Jack D. Douglas, Frances C. Waksler FC, The Sociology of Deviance. An Introduction, Little, Brown, Boston 1982; Jerzy Kwaśniewski, Społeczeństwo wobec dewiacji, Wydawnictwa UW, Warszawa 1983; Maria Łoś, Teorie społeczeństwa a koncepcje dewiacji, w: Adam Podgórecki (red.), Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa 1976; Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, cz. 2: Z zagadnień struktury społecznej i kulturowej, tłum. Ewa Morawska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.185–266; Andrzej Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993; Florian Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Zobacz także:
Kontrola społeczna; Naznaczanie społeczne; Patologia społeczna; Przestępstwo; Rygoryzm moralny i rygoryzm prawny; Subkultury prawne.
Duguit Léon
(4 II 1859–18 XII 1928)
Francuski prawnik, specjalista z zakresu prawa publicznego, w swoich badaniach odwołujący się do metody pozytywizmu socjologicznego. Znajdował się pod wpływem socjologii Durkheima i Comte’a.
Studiował na uniwerytecie w Bordeaux. W 1883 r. wykładał na uniwersytecie w Caen. Od 1886 r. do końca kariery akademickiej wykładał na Uniwerytecie w Bordeaux, którego był profesorem i dziekanem.
Pracując na Uniwerytecie w Bordeaux, Duguit nawiązał bliskie kontakty ze swoim kolegą Émile’em Durkheimem, którego socjologia wywarła wpływ na takie koncepcje Duguita, jak „obiektywna teoria prawa” i „prawo solidarności”.
Do najważniejszych prac naukowych Duguita należy zaliczyć: Traité de Droit Constitutionnel (Traktat o prawie konstytucyjnym, 1911), L’État, le droit objectif et la loi positive (Państwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne, 1901), Les transformations du droit public (Transformacje prawa publicznego, 1913).
Punktem wyjścia rozważań Duguita na temat prawa i państwa jest socjologiczna interpretacja państwa oparta na oczywistym fakcie współzależności społecznej. W teorii Duguita związki łączące ludzi są związkami solidarności społecznej, które bazują na podziale pracy.
Społeczeństwo jest podzielone na klasy, każda zaś klasa pełni własną misję, własną funkcję w celu zapewnienia solidarności i harmonii społecznej. Wspólpraca klas w procesie podziału pracy doprowadzi do przezwyciężenia negatywnych stron kapitalizmu na drodze pokojowej, bez rewolucji. Duguit uważał, że obywatele przez federalizację klas dążą do utworzenia nowego typu społeczeństwa. Proces ten nazwał federalizmem syndykalnym. Ogólne prawo wyborcze proponował zamienić na proporcjonalne przedstawicielstwo partii i związków zawodowych. Każda klasa powinna się zjednoczyć zgodnie z kryterium zawodowym w odpowiednie związki zawodowe. Stosunki między klasami powinny być uregulowane przez umowy, a nie przez ustawy. Zjednoczenie syndykatów w federacje doprowadzi do centralizacji władzy, do politycznego i prawnego pluralizmu. Władza zostanie podzielona między różne syndykaty, które zajmą się realizacją zadań społeczno-gospodarczych i społeczno-politycznych. Działalność rządu centralnego będzie kierowana przez Izbę, skupiającą przedstawicieli wszystkich syndykatów.
Dla Duguita państwo jest tylko społeczeństwem podzielonym na rząd i podmioty podległe temu rządowi. Państwo istnieje jako konieczność społeczna, jako instytucja stworzona w celu wspierania i sprzyjania społecznej współzależności ludzi, czyli solidarności między nimi. Duguit zanegował istnienie zarówno suwerenności, jak i podmiotowości państwa, albowiem te prawnopozytywistyczne koncepcje nie zgadzają się z faktami rzeczywistości społecznej. W teorii Duguita źródłem prawa nie jest państwo czy suweren, co było w jego czasach dogmatem nauki prawa we Francji, ale stosunki społeczne. Prawo powinno wynikać z potrzeb ludzi w danym społeczeństwie i w danym czasie oraz odpowiadać im. Skoro państwo jest narzędziem rozwoju życia społecznego, powinno się podporządkowywać prawu, nie odwrotnie.
Krytykując jurydyczne fikcje państwa i suwerenności, Duguit uważał, że te koncepcje powstały dla celów praktycznych i nie są przydatne w analizie naukowej. Idea suwerenności, twiedził Duguit, musi ustąpić miejsca idei służby publicznej (społecznej). Jak pisał: „Państwo nie jest już władzą suwerenną, wydającą rozkazy. Jest zespołem osób, które powinny zastosowywać siłę, jaką dysponują, by zaspokoić potrzeby społeczne. Idea służby publicznej leży u podstaw teorii współczesnego państwa. Żadna inna koncepcja nie jest tak głęboko zakorzeniona w faktach życia społecznego”.
W przeciwieństwie
