decydować o swoich działaniach, ich funkcjonowanie w świecie wymaga kontaktów z innymi ludźmi, co ogranicza jednostkową swobodę. W konsekwencji wolność jednostek musi być ograniczana przez wymogi życia we wspólnocie, a wspólnotowość nie może być bezwyjątkowa. O ile nie istnieją ostateczne lub optymalne rozwiązania tego dylematu, o tyle wszystkie próby jego zniesienia mają charakter jedynie tymczasowy, powstają w ramach historycznie zmiennych „kontekstów formacyjnych”, w których rozwiązania te pozwalają na zachowanie elementarnego ładu i w których można je wiarygodnie przedstawiać jako wystarczające. Nie oznacza to jednak, że są one wolne od nieusprawiedliwionej przemocy, przeciwnie: zazwyczaj maskują rzeczywiste relacje władzy.
Uniwersalnym rozwiązaniem sprzeczności między wolnością jednostek a przynależnością do wspólnoty nie jest postulowana w klasycznej filozofii prawa idea rządów prawa, tzn. postulat ograniczenia za pomocą norm prawnych zarówno indywidualnej wolności, jak i władzy sprawowanej nad jednostkami przez wspólnotę. Formalna idea rządów prawa jedynie ukrywa konflikt wolności i wspólnotowości, stanowiąc odzwierciedlenie interesów ekonomicznie i politycznie silniejszych grup ludności. Z drugiej strony istnienie systemów uzasadnianych ideą rządów prawa jest możliwe wskutek szczególnych warunków politycznych i ekonomicznych, które pojawiły się w świecie zachodnim wraz z nowoczesnością. Dlatego też konflikt między wspólnotowością i wolnością reprodukuje się we wszystkich pojęciach prawnych, a więc może zostać ujawniony w drodze ich odpowiedniej analizy.
Zmiany społecznej nie można opisać w kategoriach praw rozwojowych czy koniecznych etapów rozwoju historycznego. Teorie wysuwające argument przeciwny (np. marksizm) uznaje się za opowiadające się za „fałszywą koniecznością”, to jest postulujące możliwość trwałego rozwiązania fundamentalnych sprzeczności, i to w konkretny sposób. W rzeczywistości, zdaniem przedstawicieli kierunku CLS, bieg dziejów jest wyłącznie efektem postępowania jednostek i może zostać zmieniony wskutek ich skoordynowanego działania. Zarówno więc przeszłość, jak i przyszłość – a w ich ramach konteksty formacyjne prawa i innych instytucji społecznych – mają charakter kontyngentny, tzn. mogłyby przyjąć inną formę, niż przyjęły lub przyjmą. Promowanie zaś przeświadczenia, że jakieś rozwiązania prawne są ostateczne, stanowi jedynie działanie legitymizujące, skrywające istniejące relacje władzy pod fasadą obiektywnych konieczności.
Przedstawione przeświadczenia mają dalsze konsekwencje. Po pierwsze przekonanie o fałszywości historycznych konieczności i jednocześnie o istnieniu fundamentalnych sprzeczności znajduje odzwierciedlenie w dość powszechnym wśród przedstawicieli kierunku CLS poglądzie o niedeterministycznej naturze prawa. Ma on różne wersje i był przedmiotem szerszej debaty w amerykańskiej teorii prawa. Pewne jej elementy odbiły się echem także w Europie kontynentalnej. Należy też podkreślić, że teza o niedeterministycznym charakterze prawa, broniona przez zwolenników kierunku, nie jest tożsama z podobnymi, wcześniejszymi twierdzeniami wypowiadanymi w amerykańskim ruchu realistycznym. O ile realizm prawny dowodził, że normy prawne nie determinują rozstrzygnięć sądowych, o tyle przedstawiciele omawianego ruchu stoją raczej na stanowisku, że normy prawne są wytworem warunków społecznych – kontekstów formacyjnych, które powołują je do życia, ale które nie determinują ich treści. Sędziowie są, zgodnie z tym punktem widzenia, w pewnym zakresie ograniczeni przez treść norm prawnych, dominujące doktryny prawne czy przyjęte metody interpretacji prawa, jednak treść tych norm, zawartość doktryn i charakter metod mogłyby być inne, biorąc pod uwagę istniejące uwarunkowania ekonomiczne i (zwłaszcza) polityczne.
Po drugie charakterystyczną cechą Critical Legal Studies jest przeświadczenie, że prawo jest z zasady polityczne. Ponieważ treść rozstrzygnięć dyktowanych przez prawo nie jest niepodważalna ani ze względu na logikę rozwoju społecznego, ani z powodów intelektualnych, istnieje w nim znaczna przestrzeń swobody decyzji. Inaczej niż sądził np. Ronald Dworkin, przedstawiciele kierunku nie uważają, że istnieje „jedno właściwe rozwiązanie” problemów prawnych, ostatecznie wynikające z podobieństwa przekonań moralnych we wspólnocie politycznej. O to, jakie będą rozstrzygnięcia prawne, toczy się ich zdaniem nieustanna walka polityczna, wynikająca z istniejącej struktury interesów i dominujących ideologii prawnych. Może ona być rozgrywana jako debata w teorii prawa, jednak w istocie odzwierciedla rzeczywiste (nawet jeśli nieuświadamiane) relacje władzy.
Po trzecie poglądy te wyznaczają cele stojące przed zwolennikami CLS. W swoim przekonaniu biorą oni udział w sporze nie tylko intelektualnym czy teoretycznym, ale także politycznym. Podejmując krytykę formalizmu czy rządów prawa, są przeświadczeni, że w ten sposób przyczyniają się do podważenia relacji władzy, które tego rodzaju idee ukrywają. W efekcie ich działania mają doprowadzić do pozytywnej zmiany społecznej, a w szczególności do wyartykułowania teorii prawa lepiej oddającej potrzeby grup zmarginalizowanych czy wykluczonych.
Tezy głoszone przez przedstawicieli i zwolenników Critical Legal Studies spotykały się w amerykańskich środowiskach prawniczych z silną krytyką. Główny zarzut dotyczył ideologizacji neutralnej dotąd debaty prawnej. Wskazywano także, że podejmowana dyskusja metodą trashing (sprowadzania kwestionowanych twierdzeń do ich ostatecznych, najdalej idących konsekwencji i następnie wykazywanie ich błędności) jest niekonstruktywna i nie prowadzi do zastąpienia krytykowanych pojęć nowymi. Duża część twierdzeń formułowanych w ramach Critical Legal Studies spotkała się przeto z bezwarunkowym odrzuceniem, a autorzy deklarujący przynależność do tej orientacji z trudnościami w uzyskiwaniu zatrudnienia na uniwersytetach, co według niektórych źródeł przyczyniło się do utraty dynamiki przez cały ruch.
Poza Stanami Zjednoczonymi żywotnym ośrodkiem Critical Legal Studies jest Wielka Brytania (od 1984 r. organizowane są tam doroczne Critical Legal Conferences oraz trzy razy w roku ukazuje się czasopismo „Law & Critique”). W innych krajach kierunek ten nie odegrał tak istotnej bezpośredniej roli w nauce prawa, choć spowodował powstanie takich instytucji, jak francuski ruch Critique du Droit (od końca lat 70. XX w.). Wywarł również wpływ na rozwój tzw. outsider jurisprudence, tj. nauki prawa uprawianej z punktu widzenia kategorii osób dewaloryzowanych społecznie. Z CLS wyrosły takie sposoby ujmowania prawa, jak feministyczna teoria prawa, według której prawo stanowiło dotąd seksistowski instrument podporządkowania kobiety mężczyźnie, czy krytyczna teoria rasowa (critical race theory), rozpatrująca ustawodawstwo i orzecznictwo z punktu widzenia formalnej i praktycznej dyskryminacji rasowej.
Literatura: Andrew Altman, Critical Legal Studies. A Liberal Critique, Princeton University Press, Princeton 1990; Allan C. Hutchinson (red.), Critical Legal Studies, Rowman & Littlefield, Totowa 1989; Ryszard Sarkowicz, Critical Legal Studies – nowy ruch w amerykańskiej jurysprudencji, „Państwo i Prawo” 1987, nr 3, s. 96–105; Pierre Schlag, US CLS, „Law & Critique” 1999, nr 10(3), s. 199–210; Mark Tushnet, Critical Legal Studies. A political history, „Yale Law Journal” 1991, nr 100(5), s. 1515–1544; Roberto Mangabeira Unger, Ruch studiów krytycznych nad prawem, tłum. Paweł Maciejko, ABC. Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Warszawa 2005.
Zobacz także:
Feministyczna socjologia prawa; Legitymizacja prawa; Nierówności społeczne a prawo; Ponowoczesność; Rządy prawa.
D
Destrukcja normatywności
Sferę
