korzyści własnych, a potem do motywacji altruistycznej, nastawionej na potrzeby i dobro innych ludzi. Prawna ochrona ludzkiego życia, godności, wolności i własności staje się stopniowo coraz bardziej egalitarna, powszechna i zdecydowana. W parze z tymi przemianami idą zmiany w psychice przeciętnego człowieka, który w coraz mniejszym stopniu jest zdolny posługiwać się brutalną przemocą, krwawą pomstą czy bezwzględnym odwetem. Wzbudzając w ludziach emocje i uczucia karytatywne (dobroczynne) – mające na względzie dobro innych ludzi – prawo poszerza tym samym społeczny krąg przedmiotów miłości, rozwija i wzmacnia prospołeczne dyspozycje emocjonalne, cementuje dobrowolną, spontaniczną gotowość pomnażania dóbr, które służą nie tylko własnej grupie, lecz także osobom obcym i całemu rodzajowi ludzkiemu. Gdy prawo (tak jak i moralność) spełni kiedyś, w trudno wyobrażalnej przyszłości, swoje adaptacyjne i socjalizacyjne zadanie, stanie się zbyteczne i po prostu zaniknie. Uważał tym samym, że atrofia prawa nastąpi wraz z pełnym uspołecznieniem człowieka, kiedy w stosunkach międzyludzkich zapanuje ideał wszechludzkiej miłości.
Po okresie rewolucyj z początku XX w. i po I wojnie światowej kwestia likwidacji czy obumierania państwa, a wraz z nim prawa była dość rzadko podnoszona. Jednym z nielicznych autorów, którzy do tej kwestii powrócili, był Włodzimierz Ilicz Lenin (1870–1924) – wódz i budowniczy Rosji bolszewickiej. Choć był z zawodu prawnikiem, to kiedy stał się zawodowym rewolucjonistą, nie przywiązywał do prawa i zawodów prawniczych większej wagi. W tworzeniu nowego państwa wyróżniał dwa etapy: formowanie republiki socjalistycznej i – etap drugi – powstanie społeczeństwa komunistycznego. Instytucje prawne będą potrzebne, jak stwierdzał, tylko w pierwszym etapie, lecz zniesiona zostanie formalna równość wobec prawa. Dlaczego? Dlatego, że równe prawo jest prawem burżuazyjnym, a to z założenia jest nierówne, stosuje bowiem równą miarę do ludzi, którzy w rzeczywistości są niejednakowi, różni ich zwłaszcza położenie ekonomiczne. Kiedy zostanie zbudowane państwo komunistyczne, prawo, nawet to które zostało stworzone w republice socjalistycznej, okaże się zbędne. Społeczeństwo będzie funkcjonować „bez żadnych norm prawnych”.
Do problem obumierania państwa i atrofii prawa bardzo serio ustosunkował się, jeszcze za życia Lenina, Jewgienij B. Paszukanis (1891–1937), marksista nazbyt ortodoksyjny albo nie dość ortodoksyjny, został bowiem rozstrzelany w czasie stalinowskiej Wielkiej Czystki. Dowodził on, że wszelkie prawo jest pochodną wymiany towarowej. W społeczeństwie kapitalistycznym dobra ekonomiczne przyjmują postać towaru, a prawo jest zmistyfikowaną formą stosunków społecznych. W społeczeństwie socjalistycznym, w którym nie będzie istniał rynek, wolna konkurencja i sprzeczne interesy właścicieli przeznaczonych do wymiany towarów, znikną wszystkie konstrukcje myślowe „norm prawnych” i „stosunków prawnych”. Obumieranie prawa burżuazyjnego będzie oznaczało obumieranie prawa w ogóle. Powołując się na Marksa, stwierdzał, że w rozwiniętym komunizmie dokona się obumarcie prawa („formy prawnej w ogóle”), a wraz z nim także państwa.
Ponad pół wieku później Donald Black (ur. 1943), autor o zupełnie innym rodowodzie i kierujący się całkowicie odmiennymi założeniami, dokonał podobnie symplicystycznej, pozytywistycznej interpretacji prawa. W książce z 1976 r. The Behavior of Law przyjął założenie, że prawo jest jednym z rodzajów kontroli społecznej, mianowicie „rządową kontrolą społeczną […] normatywnym życiem państwa i jego obywateli”. Wprawdzie w świecie współczesnym zwiększa się ilość prawa, a przez to coraz mniej jest anarchii, pojawiają się jednak „przeciwtrendy”, czyli procesy anarchizujące życie społeczne. Z czasem doprowadzą one – przewiduje Black – do powstania społeczeństw „jakościowo” nowych, w których ludzie będą pod jednymi względami homogeniczni, a pod innymi heterogeniczni, w których będzie następować ciągła cyrkulacja ról, statusów, korzyści i reputacji. Jeśli jedno społeczeństwo pokryje w przyszłości cały świat i będzie wielkim plemieniem, to prawo najprawdopodobniej zaniknie, bo będzie po prostu niepotrzebne.
Omówione poglądy ośmiu autorów unaoczniają, że kwestia atrofii prawa jest ujmowana dychotomicznie: 1) jako pożądany skutek uboczny zniesienia państwa będącego narzędziem ucisku i wyzysku klasowego; i 2) jako rezultat postępującej socjalizacji, która prowadzi do zaniku prawnych mechanizmów kontroli nad zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi. Odzwierciedlają ponadto specyfikę socjologicznoprawnego ujmowania prawa: przewidywany przyszły zanik prawa jest przedstawiany jako skutek istotnych zmian w strukturze społecznej i w stosunkach międzyludzkich.
Literatura: Donald Black, The Behavior of Law, Academic Press, New York–San Francisco–London 1976; Patrick H. Glenn, Legal Traditions of the World. Sustainable Diversity in Law, wyd. 4, Oxford University Press, New York 2010; Andrzej Kojder, Atrofia prawa, w: Antoni Dębiński, Piotr Stanisz, Tomasz Barankiewicz, Jadwiga Potrzeszcz, Wojciech Sz. Staszewski, Anna Szarek-Zwijacz, Monika Wójcik (red.), Abiit, non obiit. Księga poświęcona pamięci księdza profesora Antoniego Kościa SVD, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 169–189; Leon Petrażycki, O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego, tłum. Jerzy Finkelkraut, Księgarnia L. Idzikowskiego, Warszawa 1925; Marek Waldenberg, Prekursorzy Nowej Lewicy. Studia z myśli społecznej XIX i XX w., Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1985.
Zobacz także:
Nihilizm prawny; Petrażycki Leon; Prawo a historia; Przymus prawny; Rewolucja; Socjalizacja.
Aubert Vilhelm
(7 VI 1922–19 VII 1988)
Socjolog prawa, od 1963 r. do śmierci profesor Uniwersytetu w Oslo. Człowiek niezwykle serdeczny, nazywany „ojcem norweskiej socjologii”.
W latach studenckich uczestniczył w ruchu antynazistowskim. Studia prawnicze ukończył w 1946 r. Był aktywistą Partii Pracy i przez pewien czas wydawał czasopismo „Orientering”. Potem wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie przez dwa lata studiował socjologię i psychologię na uniwersytetach Columbia i Berkeley. W 1950 r. był współzałożycielem Norweskiego Instytutu Badań Społecznych. Doktorat uzyskał w 1954 r. na podstawie rozprawy nt. społecznej funkcji kary i został zatrudniony w Uniwersytecie w Oslo. Po dziewięciu latach został profesorem. W 1970 r. przeniósł się z wydziału prawa na wydział nauk społecznych, lecz nadal zajmował się zagadnieniami socjologicznoprawnymi. Opublikował wiele książek, zarówno w języku norweskim, jak i angielskim. Do ważniejszych jego publikacji zaliczają się: Sosiologi (Socjologia, 1964), przez wiele lat podstawowy podręcznik tego przedmiotu w Norwegii, The Hidden Society (1965), Rettssosiologi (Socjologia prawa, 1968), Sociology of Law: Selected Readings (red., 1969), Om rettens sosiale funksjon (O społecznych funkcjach prawa, 1976), In Search of Law: Sociological Approaches to Law (1983), pośmiertnie: Continuity and Development in Law and Society (1989).
Aubert stał na stanowisku, że socjologia prawa jest subdyscypliną socjologii, podobnie jak socjologia rodziny, przemysłu czy medycyny. Zarazem szczegółowe zagadnienia socjologii prawa mogą być powiązane ze szczegółowymi dziedzinami socjologii, np. studia nad specyfiką myślenia prawniczego sytuują się w obrębie socjologii wiedzy. Był również zdania, że etnologia (antropologia) prawa, która zajmuje się prawem pierwotnym, powinna być traktowana jako dyscyplina autonomiczna i socjologia prawa nie powinna dążyć do jej wchłonięcia.
Zastanawiając się nad relacjami między prawem a socjologią, Aubert zwracał uwagę, że słowniki socjologii i słowniki prawa zawierają te same terminy (zobowiązanie, uprawnienie, sankcja itp.), lecz są im nadawane odmienne znaczenia.
