że socjologia może być wykorzystywana jako uzupełnienie badań prawnych, a także jako pomoc w zdobywaniu kwalifikacji w zawodach prawniczych. Ponadto socjologia zajmuje się wartościami, preferencjami i ocenami, które tworzą podstawowe układy strukturalne w społeczeństwie. Wiele z tych wartości jest ucieleśnionych w prawie, w treści norm, a także w zasadach proceduralnych.
Społeczna percepcja prawa jest bardzo zróżnicowana. Prawo jest postrzegane jako broń w rękach ludzi sprawujących władzę, jako czynnik spajający społeczeństwo oraz jako instrument, który tworzy, utrzymuje i potwierdza podstawowe podziały w społeczeństwie. Poza tym prawo raz jest traktowane jako zmienna zależna, przyczynowo określona przez strukturę społeczną, a innym razem jako aktywna siła kształtująca zachowania ludzi i tworzone przez nich instytucje, jako – powiadał Aubert – wehikuł społecznej inżynierii. Podobnie, istnieją dwa przeciwstawne poglądy na relacje między przepisami prawnymi a społecznymi postawami i zachowaniami. Według jednego poglądu treść prawa jest określona przez poczucie sprawiedliwości i odczucia moralne ludzi. Wedle drugiego to przede wszystkim prawo kształtuje całą społeczną infrastrukturę etyczną, pełniąc częstokroć i w tej sferze funkcję innowacyjną.
Dziedzina prawa oferuje wiele możliwości badania społecznych mechanizmów tworzenia, obowiązywania i stosowania regulacji prawnych. Ponadto problematyka konfliktów i ich rozwiązywania, kwestie napięć rasowych, stosunków przemysłowych i spraw międzynarodowych, wyrokowania sądowego, przestrzegania etycznych standardów przez przedstawicieli zawodów prawniczych, sposobów wykonywania przez nich ról zawodowych i tym podobne problemy zajmują centralne miejsce w badaniach socjologicznoprawnych.
W autobiograficznym szkicu otwierającym jego ostatnią, pośmiertnie wydaną książkę Continuity and Development in Law and Society Aubert przedstawił zarys swojego rozwoju intelektualnego. Pisał m.in.: „Nigdy nie byłem marksistą, lecz zawsze zajmowały mnie kwestie nierówności społecznych”. Badając te kwestie, doszedł do wniosku, że formalna równość wobec prawa jest faktyczną nierównością. W systemie rządów prawa z większej równości korzystają ci, którzy mają pełne prawa obywatelskie, niż ci, którzy takich praw nie mają. Ludzie dobrze sytuowani korzystają z większej ochrony praw nabytych niż ci, którzy żadnych większych zasobów nie posiadają. Ponadto ludzie uprzywilejowani mają większe możliwości zdobycia nowych uprawnień, bo mają większy dostęp do środków i stanowisk politycznych niż ludzie upośledzeni. Państwo, które jest państwem dobrobytu, faworyzuje grupy upośledzone, aby podwyższyć ich status, państwo prawne natomiast stwarza większe możliwości grupom uprzywilejowanym, bo w ich dyspozycji jest większa liczba ochronnych przepisów prawnych. Nawet w państwie, które jest jednocześnie państwem prawnym i państwem dobrobytu, nierówności społeczne nie zniknęły – twierdził Aubert – lecz jedynie przesunęły się na wyższy poziom.
Literatura: Rangvald Kallenberg, «The most important task of sociology is strengthen and defend rationality in public discourse»: on the sociology of Vilhelm Aubert, „Acta Sociologica” 2000, t. 43, nr 4, s. 399–411; Sven Lindblad, Aubert, Vilhelm (1922–1988), w: David S. Clark (red.), Encyclopedia of Law and Society. American and Global Perspectives, Sage Publications, Los Angeles 2007; tenże, Vilhelm Aubert: en bibliograf, Institutt for samfunnsforskning, Oslo 1990.
Zobacz także:
Funkcje prawa; Nierowności społeczne a prawo; Obowiązywanie prawa; Równość wobec prawa; Rządy prawa.
Autonomia prawa
Ideą autonomii jest myśl o samodzielności, samorządności i samookreśleniu podmiotu, którym może być człowiek, jednostka polityczna (starożytni Grecy mówili o autonomii miasta-państwa, greckiego polis). Współcześnie pojęcie autonomii w odniesieniu do prawa łączy się jednak szczególnie z określoną racjonalną koncepcją natury człowieka, tak jak w filozofii Kanta, gdzie autonomia oznaczała uznanie podmiotowych praw jednostki rozumnej, która stawała się samodzielnym aktorem kreującym swoją sytuację zgodnie z regułami wynikającymi z koniecznych praw powszechnych znajdujących oparcie w apriorycznych zasadach poznającego rozumu. W historii myśli prawniczej w odniesieniu do autonomii prawa można rozważyć trzy stale powracające zagadnienia dotyczące badania jego podstaw teoretycznych. Po pierwsze należy ustalić, czym prawo różni się od nakazów popartych groźbami, ale też jak jest z taką formą przymusu powiązane. Po drugie należy przeanalizować, czym różni się obowiązek prawny od obowiązku moralnego i jednocześnie jak jest z nim powiązany. Po trzecie należy zbadać, czym są normy prawne i do jakiego stopnia można uznać, że prawo jest po prostu kwestią dotyczącą reguł postępowania. W idei autonomii prawa zawiera się sugestia, że na potrzeby analiz prawniczych można i trzeba traktować prawo państwa jako system niezależny, odrębny od innych systemów normatywnych i wymagający w związku z tym analizy i rozstrzygnięć odwołujących się tylko do zasad samego systemu prawnego. Taki system również może zakładać swoistą wewnętrzną moralność, oznaczającą w pewnym stopniu przyjęcie spójnych założeń, które pozwalają na właściwą interpretację poszczególnych części składowych systemu prawa. Stąd np. taka zasada konstytucyjna, jak lex retro non agit (prawo nie działa wstecz), może być wyprowadzona z określonych koncepcji prawa bez jakiegokolwiek odwoływania się do zasad innych systemów normatywnych.
W pozytywizmie przełomu XIX i XX w. pojawiały się tendencje do interpretacji prawa w pewnym stopniu jako systemu przeciwstawionego moralności, gdzie prawo traktowano jako wynikające z rozkazów władcy, przy czym w łańcuchu genetycznym prawa pierwsza norma podstawowa (Grundnorma), decyzja podmiotu władzy, nie miała charakteru prawnego i nie podlegała analizie prawniczej. W tej sytuacji prawnik miał jedynie, posługując się zasadami i technikami wnioskowań prawniczych, intepretować rozkazy suwerena wyrażone w formie przepisów prawa. Można argumentować, że była to jedynie autonomia prawa w stosunku do moralności i powszechnie uznanych zasad życia społecznego, pozostaje jednak wątpliwość, czy była to rzeczywista autonomia prawa w stosunku do decyzji suwerena. W ujęciu tak rozumianego pozytywizmu należałoby więc raczej mówić o autonomii redukcjonistycznej analizy prawniczej, a nie autonomii prawa, które wyraźnie nie było samodzielne i w rzeczywistości zostało mocno podporządkowane popartym groźbami nakazom władcy – ich sens i zasadność nie mogły być jednak przedmiotem „autonomicznej” analizy prawniczej.
Odmiennie można mówić o autonomii prawa w kontekście myśli kantowskiej i np. pewnych interpretacji spuścizny petrażycjańskiej. W tym nurcie inaczej wygląda przeciwstawienie prawa moralności. Mówi się raczej o przeciwstawności racjonalnego prawa określającego podmiotowość człowieka wobec norm postępowania, które mogą się z tym prawem kłócić, a mogą to być zarówno decyzje władcze sprzeczne z prawami podmiotowymi, jak i zasady moralności danej społeczności, niemożliwe do pogodzenia z zasadami prawa znajdującymi poparcie w rozumie i gwarantującymi każdemu podmiotowość, a więc autonomię. W tym ujęciu prawo staje się w pewnym stopniu autonomiczne wobec decyzji władcy, a także wobec wszelkich przedsądów i uprzedzeń społecznych, które jako mores (obyczaje) mogą godzić w prawa i wolności człowieka. W tym sensie np. konstytucja Republiki Federalnej Niemiec dopuszcza opór obywateli wobec wszelkich zmian w systemie prawa, które naruszałyby ich prawa podstawowe, bo to w gruncie rzeczy uderzałoby w samą istotę prawa, a więc jego autonomię wobec zarówno tradycyjnie rozumianej moralności, jak i autorytetu władzy. Takie rozumienie autonomii prawa wpisuje się najczęściej w bardziej liberalną wizję ładu społecznego.
Gdy
