despotyzmu” (pedantycznej i drobiazgowej władzy centralnej, której powstawaniu sprzyja system demokratyczny).
Gwałtowne przyspieszenie twórczości legislacyjnej nie jest właściwością tylko polskiej rzeczywistości prawnej, ustawodawstwo innych krajów postkomunistycznych oraz zachodnioeuropejskich, a zwłaszcza system prawny Unii Europejskiej, wykazują podobne tendencje. Zgodnie z opublikowanym w 2001 r. raportem międzynarodowej komisji ekspertów (tzw. raport Mandelkerna) prawodawstwo Unii Europejskiej już wówczas było przerośnięte na tyle, że uzdrowić je mogła tylko radykalna deregulacja obejmująca redukcję nawet 40 proc. wszystkich aktów wówczas obowiązujących.
Jurydyzacja życia społecznego polega na postępującej ingerencji władzy publicznej w życie podporządkowanych jej jednostek w drodze legalnie wydawanych aktów normatywnych, które coraz bardziej szczegółowo regulują – nieuregulowane dotychczas – dziedziny życia. Wraz z rozszerzaniem się zakresu spraw uregulowanych przez normy prawa stanowionego wypierane zostają inne systemy normatywne – religijny, obyczajowy, moralny. Prawodawca przyjmuje bowiem założenie, że normy należące do systemu prawnego powinny udzielać odpowiedzi na pytania jeszcze do niedawna należące do filozofii, etyki czy teologii (przykładami są kwestie dopuszczalności operacji zmiany płci oraz odłączenia pacjenta od respiratora).
Normy prawa stanowionego coraz silniej ingerują w życie rodzinne, ograniczają władzę rodzicielską, odgórnie wyznaczają model wychowywania dzieci i kształtują relacje między małżonkami. Historycznie wykształcone zwyczaje, przyjmowane od dziesiątków lat normy postępowania i uformowane w odległej przeszłości struktury organizacji społecznych są zastępowane przez skodyfikowane reguły postępowania zawarte w aktach normatywnych.
Zjawisku jurydyzacji życia społecznego sprzyja wiara w moc prawa stanowionego i nadzieja na możliwość reformowania świata przez zmiany legislacyjne. Przykładami rozwiązań prawnych, które świadczą o postępującej jurydyzacji życia społecznego, są obowiązujące w niektórych państwach europejskich normy prawne zobowiązujące wszystkich rowerzystów i uprawiających narciarstwo górskie do stosowania kasków ochronnych; zakazujące rozpalania ognisk na terenie własnej posesji i używania kosiarek do trawy w godzinach popołudniowych; wyznaczające sposób korzystania z drabiny; zakazujące mycia samochodu na innym terenie niż specjalnie wydzielona myjnia samochodowa; zakazujące wywieszania prania w ściśle określone dni (sobotnie popołudnia, niedziele i święta państwowe); ograniczające sprzedaż niefiletowanych steków albo nakazujące segregowanie śmieci w pojemniki, których rodzaje i liczbę drobiazgowo określa ustawodawca.
Głównymi przyczynami postępującej jurydyzacji życia społecznego są: 1) paternalizm prawny; 2) interwencjonizm państwowy; 3) globalizacja; 4) rozrost funkcji demokratyczno-liberalnego państwa dobrobytu; 5) pozytywistyczny model państwa prawa.
Paternalizm prawny i polityka interwencjonizmu państwowego wynikają z przekonania, że instytucje władzy publicznej mają nie tylko zapewniać pokój i rozstrzygać potencjalne konflikty społeczne, lecz także troszczyć się o komfort życia obywateli i świadczyć na ich rzecz liczne usługi. Dobro jednostek (pod tym pojęciem rozumie się najczęściej bezpieczeństwo, w tym i bezpieczeństwo socjalne) usprawiedliwia ograniczanie sfery pozostających w gestii obywateli swobodnych decyzji. Ingeruje się w prywatne sprawy obywateli w celu zabezpieczenia ich przed skutkami złych wyborów (przykładem są obowiązkowe ubezpieczenia, obowiązek zapinania pasów w samochodach). Zamiast pozostawienia obywatelom możliwości dokonania swobodnego wyboru w różnych sytuacjach życiowych i promocji osobistej odpowiedzialności za podejmowane decyzje, prawodawca – wyznaczając w stanowionych normach prawnych model właściwego zachowania – przyjmuje rolę wychowawcy-opiekuna. Paternalizm wspierany jest przez roszczeniowość obywateli względem państwa: władzę publiczną wielu z nich uważa za zobowiązaną do spełniania najróżniejszych, coraz bardziej wyszukanych świadczeń. Nie jest przypadkiem, że – jak dowodzą liczne statystyki przedstawiające aktywność organów legislatywy – wzrost liczby uchwalanych ustaw występuje w szczególności w latach wyborczych.
Jurydyzacja życia społecznego jest również naturalną konsekwencją realizacji pozytywistycznej zasady państwa prawa (państwa prawnego), w którym jedynie ustawa – ustanowiony przez parlament i ogłoszony zgodnie z właściwą procedurą akt normatywny – stanowi dla jednostek źródło wiedzy o zachowaniach nakazanych i zabronionych. W przeszłości rolę tę odgrywały normy zwyczajowe, religijne, etyczne, dzisiaj – w obliczu pluralizmu społeczeństw globalizującego się świata i sceptycyzmu wobec uniwersalnych zasad etycznych – pragnie to czynić prawo pozytywne. Jeśli jedynie akty prawa stanowionego wyznaczają granice autonomii jednostek, to system prawny uzyskuje status dominującego regulatora życia społecznego, a orzekające na podstawie jego norm sądy stają się ostatecznym rozjemcą wszelkich sporów.
Nadmierna jurydyzacja życia społecznego prowadzi do tego, że jedynym wzorcem akceptowalnych zachowań stają się normy prawa stanowionego. Tym samym przyczynia się do ograniczenia wolności i w znacznym stopniu redukuje pluralizm wartości, postaw i celów życiowych.
Literatura: Janusz Guść, Krzysztof Łokucijewski, Globalizacja a jurydyzacja. O wpływie globalizacji na skalę prawotwórstwa w liberalnym państwie demokratycznym, w: Jerzy Stelmach (red.), Filozofia prawa wobec globalizmu, Wydawnictwo UJ, Kraków 2003, s. 27–41; Jürgen Habermas, Law as a medium and law as institution, w: Gunther Teubner (red.), Dilemmas of Law in the Welfare State, Walter de Gruyter, Berlin–New York 1986, s. 214–220; Janusz Kochanowski, Jurydyzacja życia, „Palestra” 2002, nr 7–8, s. 95–99; Krzysztof Koźmiński, Kilka uwag o zjawisku jurydyzacji, w: Adam Niewiadomski (red.), Lingua Iuris, Wydawnictwa UW, Warszawa 2010, s. 281–295; Christopher Staughton, Za dużo prawa, tłum. Ewa Gąsiorowska, „Ius et Lex” 2002, nr 1, s. 167–175.
Zobacz także:
Globalizacja prawa; Granice prawa; Legalizm; Nadmiar prawa; Polityzacja prawa; Prywatyzacja prawa.
K
Kara
Kara to, najogólniej mówiąc, dopuszczalna w systemie normatywnym intencjonalnie zadana konsekwencja naruszenia norm tego systemu, której istotą jest sprawienie przykrości naruszycielowi, wymierzana i wykonywana przez osoby uprawnione na podstawie norm owego systemu. Kara jako instytucja społeczna odnosi się do rozumienia w społeczeństwie dobra, zła, sprawiedliwości. Z tego względu zagadnienie kary było obecne nie tylko w religii, ale też w myśli filozofów. Znaczenie posługiwania się karami w życiu społecznym nie maleje. Współczesna psychologia przywiązuje dużą wagę do prostego warunkowania. Wielu psychologów twierdzi, że na tej drodze najłatwiej jest uzyskać trwały efekt socjalizacyjny. Kara i nagroda to elementarne mechanizmy procesu wychowawczego i kontroli społecznej. Karanie i nagradzanie to sposoby postępowania „wychowawcy” i „kontrolera”, zmierzających do powstrzymania sprawcy, a czasami także innych członków danej grupy społecznej od zachowań społecznie niepożądanych lub nakłonienia ich do zachowań pożądanych. Kara i nagroda służą do wytwarzania i wzmacniania wewnętrznych mechanizmów działania, a więc zadaniem zarówno kary, jak i nagrody jest wzmacnianie motywacji. Podkreśla się jednak, że większą wartość wychowawczą mają nagrody. Kara jest instytucją, o której skuteczności rozstrzyga typ i rodzaj osób lub instytucji karzących, zasady i procedura wymiaru kary oraz forma i przebieg karania, a także osobowość karanego, okoliczności czynów podlegających karze, charakter ogólnych relacji
