pedagogicznej służą dobru osoby karanej. Ma to znaczenie dla współczesnego prawa karnego. Służy wyznaczaniu standardu posługiwania się kontratypem karcenia małoletnich.
W prawie karnym mówimy o szczególnym przypadku kary kryminalnej. Kara kryminalna to orzeczone przez sąd w imieniu władzy politycznej intencjonalne potępienie przestępstwa, wyrażone prawnie określoną osobistą dolegliwością sprawcy. Karę w prawie karnym wymierza się ze względu na poczucie bezpieczeństwa, ładu i sprawiedliwości grupy społecznej, a nie ze względu na dobro jednostki karanej, jak to się dzieje w przypadku kary w wychowaniu. Inaczej też niż w wychowaniu, nie mamy w przypadku kar kryminalnych do czynienia z systemem kar i nagród. W tym sensie kodeks karny ma charakter kadłubowy, bo nie ma równoległego kodeksu nagród za dobre zachowanie. Kary kryminalne muszą jednak respektować godność ludzką, powinny być humanitarne, zgodne z prawami człowieka, w tym z konstytucyjnym zakazem stosowania kar cielesnych oraz zakazem tortur i nieludzkiego oraz poniżającego traktowania. Ponadto, zgodnie ze standardami konstytucyjnymi i europejskimi, surowość kary jest ograniczona przez warunek jej proporcjonalności do stopnia szkodliwości zawinionego czynu.
W ujęciu normatywnym kara kryminalna jest sankcją karną, czyli normą sankcjonującą naruszenie normy sankcjonowanej, typizującej przestępstwo. Współcześnie w krajach zachodnich stosuje się karę pozbawienia wolności, kary w formie różnych obowiązkowych zadań i ograniczenia wolności w środowisku otwartym, majątkowe, wyjątkowo karę śmierci. Prawu karnemu znane są też inne sankcje represyjne, mające złożony i niejednorodny charakter, w tym najczęściej prewencyjne, resocjalizacyjne i lecznicze (środki karne, probacyjne, zabezpieczające). Jednym z problemów teoretycznych i praktycznych jest oddzielenie kary kryminalnej od innych sankcji, w tym zwłaszcza od sankcji represyjnych z innych gałęzi prawa. Najogólniej można powiedzieć, że karę kryminalną cechuje szczególny rodzaj społecznego potępienia czynu i pośrednio sprawcy oraz zazwyczaj większy stopień dolegliwości. Identyfikacja sankcji karnych (kar kryminalnych) jest ważna, gdyż ich stosowanie podlega rozbudowanym gwarancjom proceduralnym ochrony praw jednostki. Z perspektywy praw człowieka istnieje więc problem ewentualnego obchodzenia tych standardów gwarancyjnych. Dlatego przyjmuje się, że niezależnie od formalnej definicji sankcji karnej należy w razie wątpliwości, czy inne krajowe sankcje represyjne nie są ukrytymi ułomnymi karami kryminalnymi, poddać je testowi konstytucyjności i zgodności ze standardami międzynarodowymi i europejskimi.
Działanie społeczne, które określamy mianem kary kryminalnej, zawsze ma charakter retrospektywny w tym sensie, że jest odpowiedzią na wcześniej popełniony czyn, określony w ustawie jako przestępstwo. Ta zależność – naganna akcja i reakcja karna – jest określona jako odwet. Jest to element konstytuujący pojęcie kary, szczególnie widoczny w karze kryminalnej, natomiast w większości teorii penologicznych nie przesądza o celach kary, czyli uzasadniających ją doktrynalnie i społecznie racjonalizacjach. W teorii kary kryminalnej ważny jest ogólny podział jej racjonalizacji na teorie sprawiedliwościowe (retrybutywne) oraz instrumentalne. W teoriach sprawiedliwościowych pierwotnym zadaniem kary jest przywrócenie poczucia obowiązywania całego porządku prawnego, chroniącego dobra prawne, zapobieganie stanowi anomii. Natomiast teorie instrumentalne jako cele kary wskazują jej zamierzone, wymierne empirycznie skutki dla polityki kryminalnej. W tym drugim przypadku mówimy zarówno o skutkach na przyszłość w stosunku do osoby karanej przez jej unieszkodliwienie lub wychowanie (prewencja indywidualna), jak i o prewencji generalnej pozytywnej, czyli kształtowaniu świadomości prawnej społeczeństwa, lub prewencji generalnej negatywnej, czyli odstraszaniu ogółu od popełniania przestępstw. W praktyce cele ustawowe wymiaru kary w systemach karnych mają charakter mniej lub bardziej eklektyczny. Kara kryminalna jest krytykowana za to, że jest odpłatą złem za zło, a także jako środek społecznie i ekonomicznie kosztowny, a stosunkowo mało efektywny. Szuka się sposobów minimalizacji zła wyrządzanego karą przy jednoczesnym zwiększeniu efektywności i zmniejszeniu kosztochłonności kontroli społecznej. Zwłaszcza kara pozbawienia wolności powoduje znaczące negatywne skutki uboczne dla skazanego i jego bliskich, a w konsekwencji dla społeczeństwa, ponadto jej wykonanie jest kosztowne. Z tego względu propaguje się alternatywne kary w środowisku otwartym, w tym z użyciem dozoru elektronicznego, grzywny kwotowe oraz alternatywy dla kary, m.in. różne możliwości odpłaty przez sprawcę za zło przestępstwa dobrem materialnym i psycho-społecznym zadośćuczynieniem w ramach mediacji lub sprawiedliwości naprawczej.
W nauce prawa karnego spornym zagadnieniem jest kwestia jedności celów orzekania kary pozbawienia wolności i celów jej wykonania. Z perspektywy nauk społecznych należy przyjąć, że mamy do czynienia z autonomią celów wykonania kary pozbawienia wolności. Przy orzekaniu kary kryminalnej odnosimy się przede wszystkim do zawinionego czynu. Natomiast w wykonaniu kary odnosimy się przede wszystkim do osoby sprawcy: najważniejsza jest zasada humanitaryzmu i celowości oddziaływań. Pożądanym rezultatem wszelkich działań w toku wykonywania kary pozbawienia wolności zgodnie z europejskimi regułami więziennymi powinna być readaptacja społeczna skazanego. Teoretycznie postuluje się, aby interwencja karą kryminalną miała charakter ultima ratio, w praktyce jednak ta zasada ma ograniczone zastosowanie. Społeczeństwa mimo wzrostu punitywności większości nowoczesnych systemów karnych odczuwają problem bezkarności sprawców najpoważniejszych zbrodni. Jednocześnie wzrost punitywności, w tym zakresu kryminalizacji w wielu dziedzinach życia społecznego, budzi kontrowersje w nauce prawa karnego i penologii.
Literatura: Hyman Gross, Crime and Punishment. A Concise Moral Critique, Oxford University Press, Oxford–New York 2012; Seán McConville (red.), The Use of Punishment, Willan Publishing, Cullompton 2003; Jarosław Utrat-Milecki, Kara. Teoria i kultura penalna: perspektywa integralnokulturowa, Wydawnictwa UW, Warszawa 2010; tenże, Podstawy penologii. Teoria kary, Wydawnictwa UW, Warszawa 2006; Michael Tonry (red.), Why Punish? How Much? A Reader on Punishment, Oxford University Press, Oxford 2011.
Zobacz także:
Kara śmierci; Penologia; Punitywność; Przestępstwo; Resocjalizacja; Sankcja.
Kara śmierci
Za najsurowszą możliwą karę uważa się pozbawienie skazanego życia. W przeszłości znano różne okrutne formy kary śmierci kwalifikowanej. Zwykła kara śmierci mogła być wtedy pewną formą złagodzenia najsurowszego wymiaru kary. Sposób wykonania kary mógł też być celowo hańbiący, w Europie za hańbiącą uważano m.in. szubienicę. Natomiast w nowożytnej kulturze zachodniej często przyjmowano, że karą śmierci niehańbiącą mogło być rozstrzelanie, a także kara ścięcia głowy. Paradoksalnie, po zniesieniu kar cielesnych na przełomie XVIII i XIX w. pozostawiono najważniejszą karę uderzającą w ciało, karę śmierci. W Polsce do ostatecznego zniesienia tej kary doszło wraz z wejściem w życie nowej kodyfikacji karnej z 1997 r. Wcześniej, do lat 80. XX w., karę śmierci wykonywano w Polsce z reguły przez powieszenie, a wobec wojskowych przez rozstrzelanie. W sensie socjologiczno-antropologicznym w karze śmierci bardzo ważny jest rytuał, czyli w ujęciu prawnym procedura, która nadaje społeczny sens sądowemu pozbawieniu życia. Wbrew potocznym wyobrażeniom historycznie nie zawsze łatwo jest rozstrzygnąć, w jakiej mierze określone działania były likwidacją przeciwników politycznych, a w jakiej karą. Jak pokazały procesy rehabilitacyjne w Polsce po 1989 r., granica między zwykłym mordem a karą śmierci także współcześnie może się zacierać. W przeszłości powszechnie w społeczeństwach spotykano się z pozbawianiem życia osób zagrażających władzy czy panującej religii. Ponadto karę śmierci orzekano powszechnie jako karę krwi za przestępstwa
