lees wat op papier geskryf staan en dat daardie woorde dan asof vanself God se “stem” word nie. God se Woord moet verkondig word. Laasgenoemde is die wonderbaarlike gebeure wat kan plaasvind wanneer die Woord aan die woord gestel word in die erediens of in ander geloofsbyeenkomste of in situasies van toegewyde Bybelstudie. Dan ontdek ons God se Woord in die Bybel – soos Barth dit so goed ingesien het; dan hoor ons God se stem; dan word ons deur God aangespreek en tot antwoord of verantwoording en aksie opgeroep. In dié sin word die Bybel as die werk van mense getransformeer tot die Bybel as die Woord van God self.
In ’n vorige paragraaf het ek gewaag om te beweer dat sekere Bybelboeke of -gedeeltes baie meer tot my spreek as ander. Trouens, daar is sekere Bybeldele wat, moet ek bely, my heeltemal koud laat of selfs afstoot. Neem die geval van God se opdrag aan Abraham om sy enigste en langverwagte seun Isak op die berg Moria te gaan offer (Gen 22). Wat moet ons sê van ’n God wat so iets van ’n mens vra? Ek is grootgemaak met die idee dat God dit van Abraham gevra het om die egtheid van sy geloof te toets; om hom “op die proef te stel”. Hebreërs 11:17 regverdig dié gebeure ook só. Maar dit help my beswaarlik. Wat sou ons vandag sê van ’n vader wat hom dit laat welgeval om sy geloof in God te laat toets deur die bereidheid om sy enigste kind – of dan énige mens – om die lewe te bring? As ’n mens die God van wie hier sprake is, regtig wil verdedig, kan jy seker na die uitkoms van die gebeure verwys, naamlik dat God, volgens die verhaal, Abraham toe tog gekeer het (het God self toe eers besef waarmee Hy eintlik besig is?) en ’n bok in die plek van Isak vir die offer aangewys het. Dit troos my skaars.
In ’n ander Bybelverhaal – dié van Jefta se onbesonne belofte ten einde God se arm te draai vir ’n oorwinning oor die Ammoniete – onderneem hy naamlik om, indien God dié vyand in sy mag gee, die eerste mens wat hy by sy terugkeer ná die suksesvolle veldslag teëkom, aan God te “offer” (Rig 11:30-31). Hier, egter, vind die deus ex machina-verlossing van Genesis 22 ongelukkig nié plaas nie. En God is skynbaar ewe rustig daaroor dat Jefta se dogter – die slagoffer van sy onbesonne gelofte – aan die pen moet ry ter wille van haar onverantwoordelike pa se roekeloosheid.
Simone de Beauvoir, die bekende ateïstiese Franse skryfster en “moeder” van die 20ste-eeuse feministiese beweging, skryf in die vierde deel van haar bekende outobiografie dat sy, as bejaarde, die eerste keer sedert haar kinderdae (toe sy diep gelowig was uit vrees vir die verdoemenis) weer ’n keer die Bybel van voor tot agter deurgelees het. Haar oorheersende indruk was die wreedheid van Jahwe, die “hoofkarakter” van die Ou Testament. Hoewel dit myns insiens ’n oordrewe stelling is, kan ’n mens tog iets daarvan verstaan.
Drie opmerkings oor hoe ons die Bybel moet lees
Ek wil hierdie hoofstuk oor hoe ’n mens die Bybel lees – wat geen aanspraak maak op volledigheid oor hierdie groot onderwerp nie – afsluit deur drie opmerkings te maak. Die belang van dié drie opmerkings kan skaars oorbeklemtoon word en as hulle deurentyd in gedagte gehou word, kan dit moontlik vordering bewerkstellig in die heftige dispute oor die betekenis van die Bybelboodskap (as daar so ’n enkele boodskap is) wat ons steeds in ons tyd sien.
1. Die Bybel is geen handboek nie
Die eerste opmerking is die geykte, dog steeds volledig geldige bewering dat die Bybel nie beskou mag word as ’n handboek vir enige wetenskap nie – nie vir die geskiedenis, die biologie, die kosmologie6 of selfs die teologie nie. ’n Mens gebruik die Bybel fundamenteel verkeerd as jy dit beskou as ’n gesagsbron waaruit wetenskaplike teorieë of historiese feite van watter aard ook al geput of afgelei kan word. Genesis 1 – 3, by name, is geen wetenskaplik of histories betroubare weergawe van die ontstaan van die wêreld of van enige lewensvorm nie. Die eerste hoofstukke van Genesis vertel twee verhale wat duidelike invloede dra van mitologiese opvattings wat algemeen bekend was in die tyd toe hierdie verhale ontstaan het. Dit dra geen histories betroubare feite oor nie, maar probeer iets verkondig, naamlik dat God die Skepper is, dat Hy ons oorsprong en bestemming is, dat Hy ons medeverantwoordelik maak vir die wêreld waarin ons woon, en dat ons dwaas en kortsigtig sal wees, met ernstige gevolge vir onsself en ons omgewing, as ons nie in volgehoue gemeenskap met Hom probeer lewe nie.
Om egter meer as dít in hierdie hoofstukke in Genesis te probeer lees, is om ’n self- en wêreldverstaan7 aan die Bybel te probeer opdwing wat gewoon nie daarop van toepassing is nie. Ek sal in hoofstuk 7 – oor die verhouding tussen geloof en wetenskap – meer daaroor uitwei. In hierdie stadium kan ’n mens bloot sê dat die Bybel ontstaan het in ’n totaal voormoderne en daarom voorwetenskaplike kultuur waarin die mees basiese insigte van die moderne wetenskap en geskiedskrywing volledig afwesig was. Geen enkele Bybelskrywer het naastenby enigiets geweet van feite soos die aarde wat rond is en om die son draai, of van die seisoensiklus as gevolg van laasgenoemde nie. Hulle het ook niks geweet van “planete” of “sterre” in die sin waarin ons dié begrippe gebruik, of van atome, molekules, selle, gene, elektrisiteit of wat ook al nie.
Geen Bybelskrywer het ook enigiets verstaan van ons huidige opvattings oor “betroubare geskiedskrywing”8 nie. Die geskiedenis wat ons in die Bybel aantref, is nie in eerste instansie geskryf om feite oor te dra nie, maar om ’n boodskap te verkondig. Soos ek vroeër aangetoon het, is die Bybel ook geen geskiedenisboek nie, maar ’n verhaal van en ’n reeks bepeinsings (in verskillende genres) oor “die groot dade van God”. Wanneer ons ons in debatte met wetenskaplikes op die Bybel beroep oor die ontstaan van die wêreld en van lewe – om nie eens van die status van voorgeboortelike lewe te praat nie (meer hieroor in hfst 8) – doen ons iets met die Bybel waarvoor dit gewoon nie opgewasse is nie, en waarvoor dit ook nooit bedoel was nie. Ons pogings om die vermeende “gesag” van die Bybel op dié manier te probeer “red”, verkrag in werklikheid daardie gesag en maak dit bespotlik.
Die Bybel teoretiseer nie oor die skepping nie; dit verkondig dat God geskep het. Die Bybel is nie ’n oefening in geskiedskrywing nie; dit verkondig dat God gehandel het in die geskiedenis. Die Bybel moraliseer nie oor tegnologieë wat in vitro-fertilisasie en kloning moontlik maak nie; dit verkondig dat God lief is vir mense en dat ons Hom ten beste dien as ons ook lief is vir mense en daarvolgens optree.
2. Wie ons is, is medebepalend vir wat die Bybel vir ons beteken
My tweede opmerking het te make met die voorwaardes waaronder ons enige teks, insluitende die Bybel, kan verstaan. Die eenvoudige punt wat ek hieroor wil maak, is die volgende: Wat ons van ’n teks verstaan, hang in groot mate af van wie ons is, wanneer ons lewe en wat ons ervarings en waardes is.
Voordat ek dié punt ’n bietjie nader toelig, wil ek dit eers illustreer met ’n bekende voorbeeld uit die geskiedenis van die kerk. Ons weet almal dat die kerkhervorming van die 16de eeu hoofsaaklik gelanseer is deur die werk van die Duitse teoloog Martin Luther, wat op 31 Oktober 1517 sy beroemde 95 stellings teen die stand van sake in die Rooms-Katolieke kerk van sy tyd teen die deur van die kasteelkerk te Wittenberg vasgespyker het. (Vir lesers wat wonder waarom hy so ’n omvattende dokument teen ’n kerkdeur sou vaskap – dié houtdeur was eintlik die universiteit se kennisgewingbord waar al die professore hul aankondigings gemaak of mekaar tot gesprek uitgenooi het.) Luther, so weet ons ook, se deurslaggewende geestelike katarsis het plaasgevind as gevolg van sy insig in die betekenis en implikasies van die Bybelteks wat aanvoer dat “’n mens vrygespreek word omdat hy glo, nie omdat hy die wet onderhou nie” (Rom 3:28). In hierdie woorde het Luther die kern van Paulus se opvatting van die evangelie ontdek. Dié besef van God se onverdiende genade het hom geïnspireer om die Hervormingsbeweging, wat so ’n durende impak op die geskiedenis van die kerk en van die hele Westerse geestesgeskiedenis sou hê, op gang te sit.
Die vraag wat ek wil vra, is: As hierdie woorde, wat nie slegs in Romeine 3:28 in die Bybel voorkom nie, maar ook elders (Rom 1:17; Gal 2:16; Hab 2:4), gedurende al die eeue sedert die ontstaan van die Bybel reeds daarin voorgekom het, waarom het dit eers vroeg in die 16de eeu so ’n buitengewone indruk op iemand soos Martin Luther gemaak? Waarom is die woorde nie van die begin af ernstig geneem nie? En hoe kon dit gebeur dat praktyke en oortuigings wat so kennelik in stryd
