domowym ie (Uno 2005: 502).
Zmiany mentalności społecznej dokonywały się powoli, państwo zaś potrzebowało kobiet przede wszystkim w dwóch dziedzinach – jako taniej siły roboczej, wytwarzającej w okresie Meiji i Taishō dużą część produkcji na eksport, oraz jako matek (rodzących i wychowujących) prawowitych poddanych cesarza, zdolnych i przygotowanych na to, żeby poświęcić swoje życie za kraj i jego boskiego władcę, szczególnie w okresie prowadzonych przez Japonię wojen z Chinami i Rosją. W obu dziedzinach akceptacja przez kobiety nowych warunków pracy i życia miała kluczowe znaczenie dla funkcjonowania „państwa rodzinnego” (kazoku kokka).
Alternatywne postrzeganie ról genderowych kształtowało się początkowo przede wszystkim w środowisku pozostającym pod wpływem myśli chrześcijańskiej. Szkoła żeńska Meiji Jogakkō oraz czasopismo Jogaku Zasshi (Czasopismo Edukacyjne dla Kobiet) założone w 1885 roku przez Iwamoto Yoshiharu (1863–1942) tworzyły nowe przestrzenie dyskursywne, w których kobiety zaczęły aktywnie zabierać głos. Wywodziła się stąd cała grupa nowych pisarek, takich jak Shimizu Shikin, Tanabe Kaho czy Wakamatsu Shizuko. Jogaku Zasshi miało również duże znaczenie dla czytelniczek w całej Japonii – wpływając na kształtowanie nowych postaw i aspiracji wśród młodych kobiet (Copeland 2000: 8–10 et passim). Niejednokrotnie z tego powodu redaktor i twórca czasopisma miewał kłopoty z władzami.
Właśnie w tym środowisku aktywnie promowano ideał katei – domu, pojętego jako więź oparta na wzajemnej miłości i szacunku małżonków, a z drugiej strony jako przestrzeń horyzontalna o ściśle określonych granicach – w przeciwieństwie do rodziny typu ie, która była strukturą otwartą i wertykalną, ponadpokoleniową, charakteryzującą się ścisłą hierarchią i opartą na związku rodów raczej niż osób, oraz wpisaną w porządek relacji władcy i poddanych[85]. System ie był warunkiem sprawnego działania administracji państwowej. Ideologia katei zaś początkowo stanowiła znak przemian mentalności oraz rosnącego zainteresowania indywidualizmem. Uznaje się, że po raz pierwszy termin ten został użyty w swoim obecnym znaczeniu przez Fukuzawę Yukichiego, założyciela czasopisma Katei Sōdan (Poradnik Domowy) w 1877 roku. W okresie Meiji zaistniała potrzeba stworzenia bądź zapożyczenia aparatu terminologicznego dla wielu nowych dziedzin. Początkowo do japońszczyzny weszło w zjaponizowanej formie hōmu angielskie słowo home. Później upowszechnił się termin katei, będący zresztą waseikango, czyli terminem stworzonym przez Japończyków, ale zapisanym znakami chińskimi. Katei jest terminem raczej abstrakcyjnym, o pozytywnych konotacjach – chętnie łączą się z nim określenia takie, jak: zdrowy, jasny, przyjemny (Nishikawa 2010: 4). Równocześnie, jako szeroki zakresowo, stał się wygodnym i często stosowanym komponentem takich określeń, jak katei kyōiku (edukacja w domu), katei shōsetsu (powieść dla rodziny), katei ryōri (kuchnia domowa). Oryginalnie termin ten określał nowy dla Japonii okresu Meiji styl życia oraz nowoczesne wartości, takie jak miłość, równość czy prywatność. Znamienny jest fakt, że z tego samego środowiska, które promowało nowy ideał małżeństwa i rodziny, czyli Jogaku Zasshi, wywodził się duchowy przywódca i pionier romantyzmu w literaturze japońskiej – Kitamura Tōkoku (1868–1894). Ideał romantycznej miłości, opartej na platonicznym braterstwie dusz, ale krzewiący także potrzebę afirmacji indywidualności i wolności, od samego początku swej japońskiej kariery był jednak postrzegany jako czynnik potencjalnie destabilizujący porządek społeczny (Ryang 2006: 32, 128 et passim). Z jednej strony był wykorzystywany przez inteligencję, a szczególnie należące do niej kobiety, jako probierz ich uczestnictwa w nowoczesności (Suzuki 2010: 2), z drugiej strony – jak dobitnie pokazały to dzieła literackie chociażby Moriego Ōgaia, Higuchi Ichiyō, Natsume Sōsekiego czy nawet pisma samego Kitamury Tōkoku – niósł treści zbyt wywrotowe, by mogły się przyjąć na japońskim gruncie[86]. Druga połowa okresu Meiji to czas, kiedy ideologia katei rozpowszechniła się w mediach[87]. Dzięki publikacjom takich periodyków, jak Katei Zasshi (Czasopismo Domowe) lub Katei no Tomo (Przyjaciel Domu), ideologia katei, właściwa wcześniej jedynie uprzywilejowanej klasie średniej i wyższej, rozszerzała się na powstające właśnie społeczeństwo masowe. Jednocześnie z medialnego dyskursu katei stopniowo znikały postulaty romantycznej więzi między małżonkami, a w centrum uwagi plasowała się relacja matki z dzieckiem. Kobieta została dowartościowana w swej roli rodzicielki i wychowawczyni, a także profesjonalnej pani domu. W latach 90. XIX wieku drukowano podręczniki oraz artykuły edukacyjne, organizowano także wykłady i wystawy poświęcone różnym aspektom życia rodziny. Medialny dyskurs katei stopniowo przekształcał się w obszerny dział wiedzy, łączący między innymi gastronomię, higienę, ekonomię, medycynę i psychologię. Kwalifikacje wyspecjalizowanej gospodyni domowej stawały się odpowiednikiem profesji realizowanych przez mężczyzn poza domem (Sand 1998: 195). Innym aspektem medialnej popularności nowej ideologii była jej stopniowa komercjalizacja – przez promocję materialnych atrybutów nowoczesnej rodziny – począwszy od architektury i wystroju wnętrz, poprzez zwyczaje, takie jak wynajem odpowiedniego dla nuklearnej rodziny domu, po konkretne lektury, formy rozrywki czy zwyczaje żywieniowe. Sztuka prowadzenia domu, która jeszcze w drugiej połowie dziewiętnastego wieku należała do sfery tradycji i była przekazywana z pokolenia na pokolenie, na początku dwudziestego wieku stała się przedmiotem publicznej debaty, a co za tym idzie przedmiotem godnym zainteresowania i kontroli wykształconych mężczyzn, którzy budowali kanon specjalistycznej wiedzy przedmiotu (Sand 1998: 206). Funkcje edukacyjne z powodzeniem spełniały także powieści typu katei shōsetsu[88], drukowane w odcinkach na łamach gazet. Miały one stanowić odpowiednią lekturę dla matki i jej dziecka, dostarczającą kobietom lekkostrawnych narracji osadzonych w nowoczesnym świecie i objaśniających nowe style życia. Jednym z najbardziej znanych przykładów powieści „domowej” była Hototogisu (Kukułka) z 1900 roku, autorstwa Tokutomiego Roki. Tragiczny los Namiko, pięknej i szlachetnej bohaterki tej powieści, wydalonej z rodziny z powodu gruźlicy pomimo wzajemnego uczucia między małżonkami, wyciskał łzy zarówno poetów, jak i pracownic przędzalni (Itō 2008: 47). Ponieważ katei shōsetsu stanowiły jednak zarówno doskonałe narzędzie kształtowania postaw właściwych z punktu widzenia władz, jak również medium, na które wpływ miały same czytelniczki (Ragsdale 1998: 229 et passim) – ich interpretacja w wielu przypadkach nie może być jednoznaczna.
A jak w tym wielopłaszczyznowym dyskursie plasuje się buntownicza bohaterka Arishimy Takeo?
Tytułowa bohaterka jest dwudziestopięcioletnią kobietą o niebagatelnej przeszłości i umiejętnościach. O jej wcześniejszym życiu narrator opowiada w serii utrzymanych w dynamicznym tempie retrospekcji, wywołanych przypadkowym spotkaniem z byłym mężem, do którego dochodzi w pierwszej scenie.
Najwcześniejsze znaczące wspomnienia Yōko pochodzą z okresu nauki w szkole misyjnej. Paradoksalnie to właśnie z powodu restrykcyjnego charakteru wychowania, jakie w niej odebrała, Yōko bardzo wcześnie zdobyła wiedzę na temat mężczyzn. Narrator, stosując mowę pozornie zależną, a więc zbliżoną do punktu widzenia swojej bohaterki, wspomina, że w szkole tej była traktowana jak „zwierzę rodzaju nijakiego” (AO: 45)[89]. Uczono ją gorliwej modlitwy, poskramiania emocji oraz wstrzemięźliwości. W swej dziecięcej czystości i entuzjazmie Yōko zaczęła pewnego dnia wykonywać robótkę ręczną, która miała być jej darem dla Boga, a stała się przyczyną podejrzeń, śledztwa i kary za nieistniejący romans. Efekt takiego procesu wychowawczego był całkowicie przeciwny do zamierzonego:
W piętnastej
Więcej na temat
W polskich przekładach wzmiankowana tendencja uwidacznia się w opowiadaniach zawartych w tomie Moniki Szychulskiej (2005).
Nie tylko promowano w nich model małżeństwa oparty na wzajemnym szacunku małżonków, warunkującym wspólne szczęście i harmonię w rodzinie, ale także służące temu konkretne zmiany codziennego stylu życia, takie jak wspólne posiłki przy dużym stole, przy którym wszyscy są równi, zamiast posiłków przy osobnych stolikach-tackach, z wyraźnie zaznaczoną służebną rolą kobiety (Kostowska 2006: 115–117; Mochida 2007: 83–84).
Więcej: Ragsdale 1998 i Itō 2008.
Wszystkie cytowane fragmenty
