analizy jest jeden z ważnych tekstów literackich okresu Taishō – powieść Arishimy Takeo pod tytułem Aru onna (Pewna kobieta, 1919). Analiza układu sił i sposobów oddziaływania społeczeństwa na główną bohaterkę – Satsuki Yōko, a także jej metod definiowania swojego miejsca w świecie pokazuje, że stanowi ona szczególny, graniczny wręcz przypadek subiektywnej reakcji na zmiany zapoczątkowane we wczesnym etapie społeczno-politycznego projektu Meiji, które na początku dwudziestego wieku przynosiły już wyraźne efekty w postaci nowych stylów życia i mentalności znacznej części rodzącej się wówczas japońskiej klasy średniej. Proces zmian przyczyniał się także do tworzenia nowych przestrzeni debaty publicznej oraz pól subwersji okrzepłych już i naturalizowanych, choć przecież wcześniej sztucznie wykreowanych wzorów zachowania i myślenia. Bohaterka Arishimy była w pewnym sensie antytezą literackiego ideału kobiecości. Należy oczywiście pamiętać, że mówiąc o literacko utrwalonym ideale kobiecości, możemy mieć na myśli raczej pewne dominujące cechy obrazu kobiety w literaturze, gdyż ani wówczas, ani w żadnej epoce nie istniał w fikcji literackiej spójny czy też jednoznaczny obraz kobiecości. Wielogłosowość literackiego dyskursu kobiecego w Japonii przełomu wieków polegała z jednej strony na zróżnicowanym indywidualnie podejściu autorów do tradycji, obyczajowości, systemu politycznego oraz dyskursów nowoczesności, z drugiej zaś uzależniona była od uprawianego przez nich rodzaju i gatunku literackiego. Rodzajem twórczości, z którego wyłania się relatywnie schematyczny obraz kobiety, były popularne pod koniec okresu Meiji i adresowane do masowego czytelnika gazet tsuzukimono – oraz ich odmiana dokufumono[45]. Najważniejsza powieść Arishimy plasuje się między literaturą masową z jej nurtem „powieści domowej” (katei shōsetsu), o której jeszcze będzie mowa, a nurtem tak zwanej „czystej literatury” (junbungaku). Aru onna jest zarówno echem, jak i twórczą polemiką ze wszystkimi wyżej wymienionymi rodzajami dyskursów literackich, była także od początku dziełem łamiącym normy kulturowe swoich czasów. Powieść ta od stu lat, jakie upłynęły od jej pierwszego wydania, jest poddawana ciągłemu procesowi ewaluacji. Literaturoznawcy i kulturoznawcy, analizując ją zgodnie z krytyczną myślą kolejnych dekad, odkrywają wciąż nowe, niezauważone wcześniej aspekty. Co więcej, jest to dzieło jednego z pierwszych adwokatów równych praw dla kobiet, stworzone jako sprzeciw wobec tragicznej według niego sytuacji kobiety w ramach patriarchalnego systemu rodzinnego ie[46]. Główna bohaterka powieści stała się symbolem kobiecego buntu wobec opresywnego, patriarchalnego społeczeństwa. A jednak wśród krytyków i krytyczek feministycznych brak zgody co do ideologicznej wymowy powieści oraz jej głównej bohaterki – Satsuki Yōko. Wedle bowiem niektórych interpretacji Yōko była archetypiczną buntowniczką, która pod względem temperamentu, żywiołowości i uporu w realizacji własnych celów nie miała sobie równych w literaturze japońskiej jeszcze przez wiele lat – powieść jawi się wówczas jako radykalny, feministyczny manifest. Z drugiej strony dostrzega się w niej silne uwikłanie postaci (łącznie z narratorem) w dominujące, dyskryminacyjne wykładnie ról genderowych – upatrując w Yōko uosobienie seksistowskich i mizoginicznych lęków i fantazji.
Możliwość różnych interpretacji sprawia, że Aru onna to tekst, który znajduje się w dynamicznej pozycji dialogicznej zarówno z tradycyjnymi japońskimi ujęciami struktury genderowej, jak i z jej nowoczesnym, kształtowanym przez władze polityczne modelem, ale także z bardziej liberalnymi wzorcami intensywnie asymilowanymi z kultury Zachodu. Jest jednocześnie tekstem, który nie podporządkowuje się łatwo żadnej konkretnej ideologii.
Ze względu na czas akcji, jak i na czas swego powstawania, Aru onna odzwierciedla przełom epok Meiji i Tashō i daje możliwość prześledzenia zmian, jakie dokonywały się w pierwszych dwóch dekadach dwudziestego wieku w ideologii genderowej, a także w przestrzeni dyskursywnej oraz horyzontach oczekiwań czytelników i czytelniczek[47]. „Kulturowa płeć jest złożonością, która jako całość zawsze nam umyka – nigdy nie jest w pełni tym, czym jest w danym momencie” (Butler 2008: 67). Aru onna to powieść, która pomaga dostrzec złożoność japońskiego dyskursu genderowego na początku dwudziestego wieku i, niczym krzywe zwierciadło, wydobywa jego aporie i problemy. Należy przy tym do grupy tych wartościowych tekstów, które zachowały swą prowokacyjność, tak jak rozumie ją Derek Attridge (2007: 74), oraz atrakcyjność dla współczesnego czytelnika, mimo znacznego upływu czasu.
Analiza literacka powieści, wzbogacona o szersze spojrzenie na epokę i jej realia historyczno-społeczne, a także świadomość paradygmatu intelektualnego (dominujące dyskursy naukowe, polityczne, ideologiczne oraz kontekst historyczno-literacki) pozwoli wydobyć możliwie najpełniejszy sens zawartego w niej obrazu kobiecości, ale także, w zamyśle autorki niniejszego artykułu, pokaże, jak aktualna może być lektura stuletniego dzieła.
Arishima Takeo (1878–1923) jest w Polsce autorem prawie nieznanym[48], zasadne zatem wydaje się włączenie do niniejszego tekstu krótkiego biogramu pisarza, który należał do najbardziej znanych i cenionych intelektualistów epoki Taishō. Wielokrotnie zabierał głos w kwestiach społecznych, często popierając postulaty wysuwane przez rodzące się ruchy feministyczne. Interesował go przy tym zarówno dyskurs społeczno-polityczny, jak i emocjonalno-duchowa strona nowoczesności. Był twórcą, który otrzymawszy tradycyjne konfucjańskie wychowanie, właściwe dla pierworodnego syna samurajskiego rodu, od dzieciństwa intensywnie przyswajał również wzory kultury zachodniej, wraz z tak ważnym jej obszarem, jak światopogląd chrześcijański. Cechowała go ponadto dość niezwykła wśród japońskich literatów emocjonalność, która w kombinacji z surową moralnością amerykańskich kwakrów uczyniła go niezwykle wrażliwym na innego – czy to w postaci niższych klas społecznych, czy „niewolniczo traktowanej” kobiety[49].
Urodził się w stosunkowo zamożnej rodzinie. Jego ojciec, Arishima Takeshi, był samurajem niewysokiej rangi, pochodzącym z klanu Satsuma, który zrobił karierę w stolicy w strukturach administracji, a później także w biznesie. Matka, Yamanouchi Yukiko, urodziła się w Edo, lecz jej rodzina pochodziła z północy Honshū, z rejonu dzisiejszej prefektury Iwate. Rodzina Arishimów do 1828 roku mieszkała w Tokio, później na dziesięć lat przeniosła się do Yokohamy – miasta portowego, tętniącego zamorskim handlem i pełnego cudzoziemców – tamże w wieku pięciu lat Takeo został posłany wraz z siostrą do pewnej rodziny amerykańskiej, u której spędzał całe dnie, przy okazji ucząc się języka angielskiego. Nacjonalistycznie nastawiony ojciec chciał dać swemu synowi wiedzę potrzebną, by w przyszłości pokonać wrogów Japonii (Morton 1988: 13). Oprócz zanurzenia w tradycyjnych wartościach wypływających z tradycyjnego konfucjańskiego wychowania Takeo od dzieciństwa miał więc okazję obserwować zachodnią kulturę. Dużą rolę w procesie wychowania chłopca odegrała jego babka macierzysta – Shizuko[50], która była głęboko wierzącą buddystką. Lata 1887–1896 Takeo spędził w Szkole Parów (Gakushūin), gdzie w 1888 roku został wyróżniony wyborem na towarzysza zabaw księcia krwi Harunomiyi Yoshihito, późniejszego cesarza Taishō. Po ukończeniu szkoły średniej Arishima wyjechał z Tokio i podjął studia w Wyższej Szkole Rolniczej w dalekim Sapporo na Hokkaido. Decyzja wyjazdu mogła wydawać się zaskakująca bliskim Arishimy, którzy oczekiwali po nim raczej błyskotliwej kariery w stolicy. Ponadto Arishima wbrew obranej specjalizacji interesował się głównie historią i literaturą. Wpływ na całe późniejsze życie wywarło na nim spotkanie z chrześcijaństwem. Uczelnia rolnicza w Sapporo była prężnym ośrodkiem japońskich chrześcijan, do których należeli między innymi Nitobe Inazō oraz Uchimura Kanzō. Wielkie znaczenie miała dla Arishimy przyjaźń z Morimoto Kōkichim, studentem i chrześcijaninem, pod wpływem którego w 1899 roku Arishima
System
Akcja powieści rozpoczyna się w 1901 roku, kończy rok później. W 1911 roku Arishima wydał powieść pod tytułem
Jedyne przetłumaczone dotąd na język polski opowiadanie Arishimy to „Laboratorium” w zbiorze Szychulska 2005.
Mowa przede wszystkim o kobiecie z klasy średniej. Samo sformułowanie zostało zaczerpnięte z listu Arishimy do Gosaburō Urakamiego, cytuję go dalej (Yamamoto 1997: 178–179).
Oryginalnie imię matki brzmiało Yuki, a babki Shizu. Zgodnie z powszechną praktyką w okresie Meiji imiona kobiece „uzupełniano” o cząstkę „ko”.
