zbieranych na polecenie biurokratów. Z lat 1920. pochodzą na przykład dane, zebrane przez lokalne władze, dotyczące tego, ile czasu w danej wsi spędzili mieszkańcy na uczestniczeniu w pogrzebach i weselach, a w wypadku wesel ponadto dane dotyczące liczby gości, rodzaju ceremonii ślubnej oraz weselnego menu.
Jednym z zadań, jakie czekały nowe władze na początku Meiji, była budowa tożsamości narodowej. Szogunat Tokugawa pozostawił dwoiste dziedzictwo pod tym względem. Z jednej strony podział kraju na posiadające dużą autonomię księstwa oraz wprowadzone przez szogunat ograniczenia w ruchu ludności[41] powodowały, że większość podróży odbywała się w ramach księstw. Skutkiem tego była silnie rozwinięta tożsamość lokalna. Z drugiej strony wzrost zamożności w okresie szogunatu i rozwój poziomych sieci komunikacyjnych pomiędzy nawet odległymi miejscowościami przyczyniały się do rozwoju tożsamości ponadregionalnej (Ikegami 2005).
Ponieważ Japonia nawiązała kontakty z krajami Zachodu w epoce kształtowania się państw narodowych, przekształcenie Japonii w państwo o silnej tożsamości narodowej było oczywistym celem nowych władz. Japonia w krótkim czasie zyskała flagę państwową, a japońskie statki – banderę w postaci czerwonego słońca z promieniami na białym tle (hinomaru).
Ważną rolę w kształtowaniu tożsamości narodowej odegrał cesarz Meiji – Mutsuhito (Pałasz-Rutkowska 2006, Kostowska-Watanabe 2006). Cesarz odbył sześć „wielkich podróży” po Japonii w latach 1872–1885. Każda podróż odbywała się z przepychem, cesarz – począwszy od drugiej podróży, która odbyła się w 1876 roku – podróżował w powozie pokrytym czarną laką ze złotym cesarskim herbem, a cesarskie flagi[42] ozdabiały zarówno powóz, jak i orszak cesarski. W trakcie podróży cesarz odwiedzał niektóre chramy szintoistyczne i odprawiał w nich modły, ponadto rozdawał nagrody poddanym o dużych zasługach lub o wyjątkowych walorach moralnych oraz datki ludziom dotkniętym klęskami żywiołowymi. Podróże cesarza Meiji miały służyć zarówno umocnieniu się tożsamości narodowej, jak i przybliżeniu postaci cesarza poddanym.
Po ostatniej podróży w 1885 roku Ministerstwo Edukacji zaczęło rozsyłać do szkół portrety cesarza. Były one wieszane w miejscu umożliwiającym uczniom codzienny ukłon przed cesarskim wizerunkiem po przybyciu do szkoły.
Od końca 1890 roku szkoły zaczęły otrzymywać oficjalne kopie Reskryptu cesarskiego o wychowaniu. Była to wykładnia tradycyjnych, konfucjańskich wartości, które powinny – według autora Reskryptu[43] – kształtować charakter Japończyków: lojalność i szacunek dla rodziców i przodków, dążenie do posiadania wykształcenia, wspólne działanie dla dobra społeczności oraz gotowość poświęcenia się dla kraju. Reskrypt dawał także wskazówki dotyczące codziennych zachowań: „…będąc mężem i żoną bądźcie w harmonii, jako przyjaciele bez fałszu; zachowujcie się skromnie i z umiarem; dobre intencje okazujcie wszystkim…” (de Bary i in. 2005: 780).
Treść Reskryptu wskazywała na powrót do źródeł i zamiar kształtowania charakteru młodych Japończyków według starych, konfucjańskich zasad. Forma Reskryptu wskazująca na to, że cesarz osobiście zwracał się do poddanych, podnosiła rangę dokumentu i nadawała mu wartość sakralną. Przekaz zawarty w Reskrypcie był utrwalany przez wielokrotne odczytywanie dokumentu podczas szkolnych uroczystości i przez wymóg, aby uczniowie uczyli się go na pamięć.
Reforma systemu szkolnego na początku okresu Meiji zakładała otwarcie na świat i czerpanie z edukacyjnego dorobku Zachodu. Reskrypt cesarski o wychowaniu był symbolicznym odwrotem od tych założeń i jednocześnie nowym narzędziem kształtowania tożsamości narodowej, innej niż zamierzona przez samurajskich reformatorów w połowie XIX wieku.
Zarządzanie społeczne przynależy do szeroko pojętego interwencjonizmu państwowego. W naukach społecznych wiąże się wzrost interwencjonizmu państwowego z powstaniem nowej klasy średniej (Garon 1997: 18). Wykształceni specjaliści wprowadzali nowe formy interwencji państwowej, o których przedtem nikt nie myślał – na przykład dążenie do rozpowszechnienia lepszej opieki nad dzieckiem, do zmniejszenia śmiertelności niemowląt, do polepszenia sytuacji biedoty. Proces ten miał miejsce również w Japonii. Początkowe działania były rozproszone, chaotyczne i w dużej mierze oparte na bezpośrednim przymusie, ale już w okresie Taishō (1912–1926) Japonia posiadała wykształconą, opartą na merytokratycznych zasadach służbę cywilną, która zaczęła mieć wpływ na metody zarządzania społecznego i miała go przez co najmniej dwadzieścia lat, aż do przejęcia władzy przez wojsko i wprowadzenia de facto rządów militarnych w drugiej połowie lat 1930. Zasługą administracji państwowej było zarządzanie społeczne metodą perswazji i odstąpienie od wczesnych metod opartych na przymusie. Z drugiej strony jednak poddani cesarscy mieli być jedynie odbiorcami płynących z góry komunikatów i posłusznymi wykonawcami biurokratycznych pomysłów.
Ze współczesnego punktu widzenia państwo japońskie przed 1945 rokiem było państwem o dużej domieszce autorytaryzmu i słabo rozwiniętych strukturach demokratycznych. Niemniej w oczach ówczesnych poddanych cesarza, szczególnie należących do klasy średniej, państwo japońskie reprezentowało siły postępu i w związku z tym cieszyło się ich poparciem.
Taka sytuacja występuje zwykle w krajach, które późno wchodzą na drogę modernizacji i mają świadomość tego opóźnienia. Modernizacja jest wtedy zwykle modernizacją odgórnie sterowaną, a państwo pełni rolę promotora postępu, co w sposób naturalny spełnia oczekiwania klas średnich, ponieważ to one na postępie zyskują. W związku z tym nawet ingerencja państwa w codzienne życie obywateli, która obecnie może wydawać się nam nieznośna, zostaje zaakceptowana w imię celów modernizacyjnych. Co więcej, klasa średnia czynnie te państwowe działania popiera.
Państwo japońskie na samym początku Meiji wezwało Japończyków do „wyplenienia diabelskich obyczajów przeszłości”. W imię tego hasła państwo ingerowało w życie swoich obywateli i ograniczało ich swobodę, intelektualiści popierali akcje policji przeciwko tak zwanym „nowym religiom”, kobiety klasy średniej kooperowały z władzami, aby nauczyć kobiety wiejskie i te należące do klas niższych „właściwych”, „naukowych” metod opieki nad dzieckiem, a wykształceni na Zachodzie japońscy protestanci kooperowali z biurokracją państwową ukształtowaną przez wartości konfucjańskie, aby zaszczepić biedocie nawyki ciężkiej pracy, oszczędzania i samopomocy.
Nie jest więc wbrew pozorom dziwna ani nie wygląda na ironię losu sytuacja, w której lata demokracji Taishō są świadkiem jednoczesnego powstania miejskiej kultury klasy średniej i coraz większego wykorzystania metod „perswazji moralnej” przez aparat państwowy.
Rozpoczęte wtedy kampanie „na rzecz poprawy jakości życia codziennego” nadal miały się świetnie nawet po II wojnie światowej, pod nową nazwą „Kampanie na rzecz nowego życia”. Modernizacyjny charakter tych kampanii jednoczył bowiem państwowych biurokratów, konserwatywnych polityków, socjaldemokratów i działaczki ruchów kobiecych.
Sukces kolejnych japońskich rządów w zarządzaniu społeczeństwem od początku Meiji do połowy lat 1930. polegał między innymi na umiejętnym połączeniu budowy tożsamości narodowej z misją modernizacyjną i misją westernizacji codziennego życia Japończyków oraz z takimi celami, jak wykorzystanie oszczędności poddanych na potrzeby państwa, poprawa jakości siły roboczej i utrzymanie społecznej harmonii.
Opisana tutaj transformacja Japonii, wykorzystywanie przez władze takich narzędzi, jak zarządzanie społeczne oraz rosnący
Daleką podróż umożliwiał „glejt” od władz lokalnych, a do podróżowania służyły nieliczne szlaki komunikacyjne, na których znajdowały się punkty kontrolne, nadzorujące ruch i sprawdzające podróżnych.
Flagi cesarskie to jedna z wymyślonych tradycji okresu Meiji. Prototyp flagi cesarskiej został po raz pierwszy wykonany w 1871 roku. Flaga była trójkątna, w kolorze czerwonym i ozdobiona 16-płatkową złotą chryzantemą – herbem domu cesarskiego (Fujitani 1998: 49).
Autorem Reskryptu cesarskiego o wychowaniu był Motoda Nakazane, doradca cesarza (Pałasz-Rutkowska 2006: 37).
