służącym, opartą na duchu poświęcenia z jednej, a zrozumienia i współczucia z drugiej strony, obyczaj, którego nie zna większość krajów tego świata.
Nawet teraz, pomimo rozwoju idei praw (pracowniczych), rozwoju rynków i społeczeństwa przemysłowego, ta więź pana i sługi trwa nadal. Nie jest ona słaba, jak w krajach Zachodu, ponieważ ma swoje źródła w naszym systemie rodzinnym (klanu rodzinnego) i będzie trwać tak długo, jak przetrwa ten system. Dzięki tej więzi pracodawca kocha pracownika, a pracownik poważa pracodawcę. Wzajemnie od siebie zależni i wspomagający się nawzajem, chronią w ten sposób pokój przemysłowy. Dlatego nie odczuwamy potrzeby posiadania kodeksu pracy. Nie możemy dać naszej zgody na coś, co zniszczy tę piękną więź pomiędzy panem a jego sługą i co zniszczy nasz pokój przemysłowy (Gordon 1998: 21).
Jednak już w przededniu I wojny światowej zarówno japoński rząd, jak i biznes i elity intelektualne były zgodne co do tego, że Japonia posiadała unikalną tradycję paternalistycznego zarządzania pracą, opartą na „ciepłej więzi pomiędzy panem i sługą”, wzmocnionej prawem pracy[39]. Nie było zgody co do konkretnych praktyk społecznych, które by definiowały te relacje, nie było zresztą takiej potrzeby, ponieważ opinia ta służyła bardziej jako figura retoryczna niż opis rzeczywistości. W tym duchu ujmowano japońskie zarządzanie jako dążące nie tyle do wypracowania zysku, ile do stworzenia harmonijnego porządku społecznego, opartego na hierarchii, dzięki czemu można było uniknąć konfliktów, a przynajmniej je skanalizować.
Okres od 1868 roku do połowy lat 1930. to okres nadzwyczajnych wysiłków administracji państwowej, aby uczynić z Japończyków światłych i aktywnych uczestników dzieła budowy nowoczesnej Japonii. Działania te były inicjowane przez szeroko rozumiany aparat państwowy.
Od samego początku Meiji państwo japońskie starało się wychowywać swoich obywateli, ponieważ Japonia, którą zaczęto budować, miała się różnić od dawnych, szogunackich czasów. Czerpiąc z zasobów kapitału kulturowego i społecznego poprzedniej epoki, tworzono nowe wzory socjalizacyjne.
Zarządzanie społeczne rozpoczęło się zaraz po Restauracji Meiji. Miało wówczas postać radykalnych reform: w roku 1872 nowe władze wydały dekret o wprowadzeniu czteroletniego obowiązku szkolnego (gakusei). Preambuła dekretu wskazuje na cele edukacyjne, jakie stawiały sobie wówczas władze Meiji:
Jedyną drogą do tego, aby stać się wartościowym człowiekiem, zarządzać swoją własnością i dobrze radzić sobie w pracy, czyli osiągnąć sukces, jest doskonalenie swojej moralności, pogłębianie swojej wiedzy i osiągnięcie biegłości w sztukach; nie można osiągnąć tych trzech przymiotów inaczej niż ucząc się. Dlatego właśnie istnieją szkoły (…) Wiedzę należy uważać za kapitał służący podniesieniu własnej pozycji, wobec tego nikt nie może pozwolić sobie na zaniedbywanie nauki (de Bary i in. 2005: 765).
Nowy system szkolnictwa został oparty na systemie francuskim. Docelowy system szkół miał obejmować szkoły podstawowe, średnie i uniwersytety. W chaotycznych latach 1870. sieć szkół dopiero powstawała, brakowało zarówno budynków, jak i nauczycieli i podręczników. Często podręczniki były wydawane lokalnie, a akceptowane przez rząd Meiji podręczniki w pierwszym okresie bywały tłumaczeniami z języka angielskiego, dostosowanymi do japońskich realiów (na przykład amerykański podręcznik Willson Reader, który został wydany w 1873 roku jako Shōgaku tokuhon).
Do wczesnej postaci zarządzania społecznego możemy także zaliczyć rozporządzenia władz, które miały zmienić obyczaje Japończyków dotyczące nagości, kąpieli w gorących źródłach itp.[40]
Grupą społeczną, w stosunku do której władze już od początku Meiji stosowały osobne metody zarządzania społecznego, byli ubodzy, zarówno na wsi, jak i w mieście. Oprócz ograniczonego wsparcia materialnego, czynione były wysiłki, by uczyć biednych, jak mogą zmienić swoje życie. Tym, co chciano w nich zaszczepić, było poleganie na sobie – „samozarządzanie” własnym życiem. Elementami tego planu były pracowitość, oszczędność, skromne życie i inne dobre obyczaje, które umożliwiłyby biednym przeżycie na własną rękę, bez konieczności zajmowania się nimi przez państwo i udzielania im pomocy (Garon 1997: 7).
Duże, skoordynowane i planowe akcje zarządzania społecznego zaczęły być przeprowadzane pod koniec XIX wieku, gdy powstała administracja państwowa złożona z urzędników wykształconych na Tokijskim Uniwersytecie Cesarskim i osób, które zdały wymagający egzamin państwowy.
Na przełomie XIX i XX wieku jednym z realizowanych celów było „podniesienie jakości poddanego” przez zapewnienie mu dostępu do wykształcenia, przez poprawę jego warunków życia, przez zmianę jego obyczajów żywieniowych. Jakość obywatela przekładała się bowiem wprost na jakość państwa japońskiego. Jeżeli cesarstwo japońskie miało podbić świat, to musiało mieć obywateli, którzy byliby dostatecznie zdrowi i dostatecznie światli, aby mogli to zadanie wykonać.
Wysiłki te były ubierane w specyficzną formę słowną. Państwo nie używało słów związanych z przymusem, nie groziło pięścią i nie stosowało pogróżek wobec swych obywateli, lecz używało języka dobroczynnego władcy. Stąd najczęściej używanym określeniem państwowych wysiłków skierowanych na kształtowanie „nowych” obywateli było słowo kyōka, co można przełożyć jako „edukacja moralna”, „reforma moralna” lub „perswazja moralna” (Garon 1997: 7). Ten „moralny” człon jest bardzo istotny, bo pokazuje, że zachowania zgodne z państwowymi oczekiwaniami przedstawiane były jako zachowania moralne, natomiast wszelkie odstępstwa od nich mogły być oceniane jako zachowania niemoralne.
Charakterystyczną cechą kampanii na rzecz prawidłowych zachowań obywateli było także odwoływanie się do retoryki pseudowojennej. Japonia „nie mogła pozostać w tyle”, „musiała wygrać batalię o miejsce w cywilizowanym świecie”, „musiała walczyć o podniesienie wydajności pracy” itd.
Państwo japońskie nieustannie porównywało się z innymi, bardziej rozwiniętymi krajami. Stąd na przykład po wojnie rosyjsko-japońskiej, kiedy rząd japoński znalazł się pod presją spłacania pożyczek wojennych, zaciągniętych w amerykańskich i brytyjskich bankach, rozpoczęła się państwowa kampania na wsi, mająca na celu podniesienie wydajności i produktywności, bo okazało się, że chłopi japońscy pracowali mniejszą liczbę godzin niż chłopi w rozwiniętych krajach Zachodu, a ich kury znosiły prawie o połowę mniej jajek niż kury niemieckie (Garon 1997: 9).
Rządowymi kampaniami kierowało od początku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W ramach oszczędności przeniesiono ośrodki władzy lokalnej z poziomu wsi na poziom gminy. Ministerstwo próbowało także likwidować wioskowe świątynki szintoistyczne, zastępując je jedną dużą świątynią gminną, a to w celu zmniejszenia liczby wesoło obchodzonych świąt lokalnych bóstw, które według Ministerstwa odciągały ludność od pracy i utrudniały ściąganie podatków. Likwidacja wioskowych świątyń miała także służyć większemu rozpowszechnieniu się kultu cesarza, na który nastawione były „oficjalne”, szintoistyczne świątynie gminne. Propagowano także ograniczenie ilości wypitych trunków i dań spożywanych z okazji wesel i pogrzebów.
Przez długi czas Ministerstwo wkładało większy wysiłek w zmianę obyczajów na wsi, natomiast miasta były relatywnie wolne od prób reformowania obyczajów ich mieszkańców. Zmieniło się to po pierwszej wojnie światowej, kiedy – po dużych zamieszkach
Prawo pracy zostało uchwalone w 1911 roku, ale miało zacząć obowiązywać od 1916 roku, a wprowadzenie w życie zakazu nocnej pracy kobiet zostało odsunięte do 1926 roku.
Zobacz rozdział 9: „Transformacja Meiji i trauma kulturowa” niniejszego tekstu.
