rebelia. Powodem było zapewne wprowadzenie wolności wyznania przez nowe władze, przez co do Japonii zaczęli zjeżdżać cudzoziemscy misjonarze. W tej antychrześcijańskiej rebelii jednym z żądań było usunięcie z kalendarza niedzieli jako chrześcijańskiego wymysłu. W tym samym roku w czerwcu w prefekturze Tottori miały miejsce zamieszki odzwierciedlające strach przed nowym – protestujący żądali obniżenia cen ryżu, wyrzucenia z Japonii cudzoziemców, zaprzestania nowo wprowadzonego poboru do wojska, zlikwidowania obowiązku szkolnego oraz przywrócenia starego, lunarnego kalendarza (Tanaka 2004: 14).
Razem ze starymi sposobami obliczania czasu Japonia odrzuciła stare obyczaje, stare wierzenia i rytuały. Innymi słowy, społeczeństwu zostały narzucone głębokie zmiany kulturowe w imię modernizacji. Bunmei kaika, czyli „Cywilizacja i oświecenie” – slogan ten jest nieodłącznie związany z okresem Meiji. Odnosił się on przede wszystkim do stylu życia, ubioru, nowych manier. Samurajskie fryzury stały się symbolem zacofania i około 1890 roku zupełnie wyszły z użycia, podobnie jak męskie kimono zaczęło oznaczać biedaka, lud prosty. Utworzona w 1871 roku armia, a później policja (1874) od samego początku nosiły mundury na wzór europejski. W 1871 roku urzędy rządowe zostały wyposażone w krzesła i stoły odpowiedniej dla krzeseł wysokości. Na drogach i ulicach został wprowadzony ruch lewostronny. Zakazane zostały mieszane kąpiele (kon’yoku) w łaźniach i gorących źródłach. W prefekturze Tokio zakaz został wydany dwukrotnie, w 1869 i w 1872 roku, ponieważ ludność go nie przestrzegała, kontynuując starą tradycję koedukacyjnych kąpieli. Nagość w miejscach publicznych była tępiona jako barbarzyński obyczaj, nieznany w krajach cywilizowanych. Z tego powodu rikszarze, którzy latem ciągnęli riksze ubrani jedynie w przepaski na biodrach, musieli zakładać krótkie kimono po przekroczeniu administracyjnych granic Tokio. Na popularne w klasach niższych rozwody władze zaczęły patrzeć z niechęcią[34]. Wiejscy i małomiasteczkowi policjanci dostali zadanie monitorowania ciężarnych kobiet – celem było ograniczenie mabiki, czyli zabijania noworodków jako metody regulacji urodzin. Władze Meiji stawiały sobie bowiem za cel szybki przyrost ludności i likwidację „diabelskich obyczajów przeszłości”.
Ukazywały się nowe produkty żywnościowe. Firma Morinaga zaczęła produkować nieznaną poprzednio czekoladę, wśród ludzi bogatych modne stało się jedzenie mięsa wołowego i europejskich potraw[35], pomimo buddyjskiego rodowodu społeczeństwa. Pierwsza piwiarnia została otwarta w Tokio w 1899, z okazji likwidacji nierównoprawnych traktatów. Jednocześnie były to czasy kulturowej schizofrenii. Kobiety miały początkowo zakaz obcinania włosów bez pozwolenia, nieprzychylnie też spoglądano na europejski ubiór na kobietach nienależących do elity. Natomiast stary obyczaj golenia brwi i czernienia zębów przez zamężne kobiety zaczął szybko zanikać. Jak pisze Seidensticker:
Gdy Cywilizacja i Oświecenie zostały już zaakceptowane jako jedynie słuszne, trudno było nie uznać, że noszenie uciskających butów i zakaz siusiania na ulicy to sprawy niemal wagi państwowej. Niemniej jednak, przez większą część epoki Meiji, kosmopolityczna strona japońskiego podwójnego życia była dodana jak falbanki do wyjściowego ubrania, które się zdejmowało, gdy człowiek chciał się poczuć swobodnie (Seidensticker 1983: 109).
Ambiwalentny stosunek do nowych obyczajów odzwierciedlają domy elity finansowej Meiji. Pierwszym prywatnym domem w zachodnim stylu był prawdopodobnie dom zbudowany przez dawnego daimyō, Kurodę Nagahiro, w Akasaka w Tokio w 1874 roku. Dom był jednopiętrowy, na biało otynkowany, posiadał okna typu „double-hung”, czyli składające się z dolnej i górnej części. Był używany na formalne przyjęcia, w styczniu 1875 roku gościł w nim cesarz Meiji. Nikt jednak z rodziny Kuroda nie miał zamiaru tam mieszkać. Dom ten połączony był wewnętrznym korytarzem z przylegającym doń typowym, japońskim domem, który służył do mieszkania (Sand 2003: 40–41).
Przykładem „cywilizowania” elit był Rokumeikan (Pawilon Ryczącego Jelenia). Zbudowany w 1883 roku pałacyk w stylu włoskim w Hibiya w Tokio był dwupiętrowym budynkiem z cegły, wewnątrz była sala balowa, sala koncertowa, sala bilardowa, czytelnia, apartamenty dla ważnych gości i luksusowa łazienka z alabastrową wanną i kranami, z których leciała woda (Seidensticker 1983: 69–70).
Odbywały się tam bale, na których japońska elita bawiła się z cudzoziemcami, ubrana we fraki i balowe suknie, tańcząc przy dźwiękach zachodniej muzyki. Zaproszenia były adresowane do męża i żony – zadziwiająca perwersja dla Japończyków w tamtych czasach. Przyjęcia i bale odbywały się w Rokumeikan późno, na modłę europejską, ale stanowczo za późno jak na obyczaje japońskie. Specjalny, nocny pociąg służył tym gościom, którzy mieszkali w Jokohamie, czyli głównie cudzoziemcom.
Rokumeikan był miejscem pierwszego w Japonii bazaru na cele dobroczynne (1884) – dobroczynność japońska korzeniami tkwiła w buddyzmie i oznaczała pomoc dla ludzi znanych ofiarodawcy, którzy zasłużyli na to, aby im pomóc. Natomiast dobroczynność skierowana ku nieznanym ofiarodawcy ludziom i pod postacią dobroczynnego bazaru była pojęciem zupełnie nowym (Seidensticker 1983: 99).
Zderzenie tradycyjnej kultury japońskiej z kulturą Zachodu budziło ambiwalentne uczucia. Pisarz Natsume Sōseki w swoim dzienniku zanotował:
Ludzie mówią, że Japonia obudziła się 30 lat temu, ale też obudził ją dzwon na trwogę tak głośny, że wyskoczyła z łóżka na równe nogi. Nie było to ot takie, po prostu obudzenie, ale totalna panika. W rezultacie Japonia próbowała w wielkim pośpiechu przyswoić sobie zachodnią kulturę i przez to nie miała czasu jej przetrawić (Jansen 2002: 457).
Irokawa Daikichi, współczesny historyk japoński, tak ocenia wpływ transformacji Meiji na społeczeństwo:
Wpływ europejskiej i amerykańskiej cywilizacji na Japonię w latach 1860. i 1870. był traumatyczny i destrukcyjny w stopniu rzadko spotykanym w historii spotkań różnych kultur. (…) Była to sytuacja zupełnie różna od wprowadzenia chińskiej cywilizacji Sui i T’ang we wczesnym okresie (państwowości japońskiej), od przenikania kultury Sung i Yuan w czasach średniowiecza, od wpływów iberyjskiej kultury katolickiej w czasach nowożytnych[36]. Ponieważ jednak Japonia potrafiła bez niczyjej pomocy obalić system feudalny i utrzymać niezależność całego swojego terytorium, walcząc jednocześnie z presją potężnego Zachodu, łatwo zrozumieć, że głównym zmartwieniem jej przywódców nie była ochrona tradycyjnej kultury, lecz szybkie poznanie sekretu bogactwa i siły (zachodnich) wrogów – inaczej mówiąc, spożytkowanie zachodniej cywilizacji do wzmocnienia Japonii. (…) Jakakolwiek myśl o obronie tradycyjnej kultury była krytykowana jako nieodpowiedzialne bajanie w czasach palącej potrzeby poradzenia sobie z krytyczną sytuacją, w jakiej znalazła się Japonia. Co należało zrobić, to przedrzeć się do obozu wroga, ukraść mu broń cywilizacji i następnie wykorzystać ją w interesie własnego kraju (Irokawa 1985: 51).
Zderzenie z obcą kulturą i wynikająca z tego trauma była tylko jednym z rezultatów modernizacji Japonii. Innym traumatogennym czynnikiem były społeczne konsekwencje zmian instytucjonalnych. Zniesienie struktury księstw, przyznanie chłopom praw do ziemi i do wolnego nią obrotu, zmiana systemu podatkowego, pozbawienie samurajów renty ryżowej w zamian za obligacje (1876), przyspieszona industrializacja z towarzyszącą jej migracją ze wsi do miast, reforma państwowych finansów autorstwa Matsukaty wraz z towarzyszącą jej deflacją – to tylko kilka z czynników powodujących, że warunki życiowe wielu ludzi uległy nagłej zmianie. Tymczasem ludzie cenią ład i porządek w swoim życiu, bowiem ciągłość i przewidywalność otaczającego świata zaspokajają potrzebę egzystencjalnego bezpieczeństwa. Kiedy uporządkowany świat ulega zaburzeniu i dezorganizacji, pojawia się trauma. Gdy dezorganizacja powoduje,
Zob. Fuess 2004.
Europejskie dania były w Meiji dostosowywane do japońskich gustów – zob. Watanabe 2004.
Tak nazywany jest okres od połowy XVI do połowy XIX wieku.
