kreacji postaci bohaterki, ale także jej postrzegania innych kobiet.
Jako kreacja artystyczna oraz dzieło sztuki zakorzenione w konkretnym miejscu i czasie, Aru onna może i powinna być traktowana jako tekst świadczący o współczesnym jej paradygmacie intelektualnym, paradygmatach percepcji, a także typach narracji literackich, z których korzysta i które przetwarza – często w otwarcie kontestacyjny sposób – odsłaniając aporie swej epoki i społeczeństwa, w jakim przyszło żyć i działać jej autorowi oraz jego bohaterce.
Rozłożony na etapy proces pisania powieści obejmuje koniec okresu Meiji oraz ósmy rok ery Taishō, zaś akcja powieści rozgrywa się w trzydziestym czwartym i trzydziestym piątym roku ery Meiji[61]. Był to czas burzliwego przewartościowywania społecznej mentalności – kształtują się wówczas zręby nowego społeczeństwa intelektualnie dążącego ku nowoczesnej myśli liberalnej, coraz bardziej jednak krępowanej politycznym programem wzmacniania państwa. Powieść Arishimy odzwierciedla zarówno zmieniające się wzorce genderowe, jak i ewolucję paradygmatów narracyjnych.
W 1919 roku, kiedy ukazała się pełna wersja powieści, jej autor był już znanym i cenionym pisarzem, cieszącym się wierną rzeszą czytelników. Jego utwory drukowano w dużych nakładach, szybko rozchodziło się także założone przez niego czasopismo Izumi (Źródło)[62]. Pewna kobieta została dobrze przyjęta przez czytelników[63], wśród których częstym sposobem odbioru literatury w pierwszych dekadach dwudziestego wieku było czytanie biograficzne, spopularyzowane wraz z dynamicznym rozwojem powieści naturalistycznej oraz wywodzącej się z niej shishōsetsu[64].
Do sukcesu komercyjnego Pewnej kobiety mógł więc przyczyniać się fakt, iż wiele postaci miało swoje łatwo identyfikowalne modele w życiu rzeczywistym, a sam temat oparty był o nagłośniony w mediach skandal towarzyski[65]. Innym czynnikiem sprzyjającym popularności powieści był również nowy sposób czytania literatury w kontekście osobowości autora – panowało przekonanie, że „autor wielki duchem tworzy wielkie dzieła”, a Arishima był zaliczany do największych autorytetów moralnych swego czasu (Noro 2009: 20–21).
Charakter odbiorców powieści można oszacować na podstawie tonu listów przysyłanych do redakcji czasopism literackich i ogólnych, takich na przykład jak Josei Kaizō (Virina Rekonstruo[66]). Komentarze powieści Arishimy pochodzą głównie od młodych kobiet, dla których lektura tego dzieła była sposobem poznawania osoby jego autora. Bohaterkę powieści niektóre czytelniczki uznawały za dobrą kobietę, która zeszła na złą drogę pod wpływem zbyt dużej presji ze strony społeczeństwa, jednak przed śmiercią zrozumiała swoje błędy i żałowała ich (był to przykład w oczywisty sposób błędnego, życzeniowego czytania). Niektóre z obrończyń Yōko widziały w niej także kobietę przebudzoną, świadomą własnych potrzeb i posiadającą odwagę, by je spełniać. Nawet jeśli postać ta wydawała się czytelniczkom odstręczająca, przyznawały, że jest w niej wiele prawdy o kobietach – takiej, jakiej wolałyby nie znać (Yamamoto 1997: 180).
Komercyjny sukces Arishimy oraz jego popularność wśród kobiet przyczyniły się jednak do niechętnej reakcji kręgów literackich, które relegowały go do rzędu pisarzy popularnych. Niektórzy wróżyli mu z tego powodu podobny upadek do „patologicznie hedonistycznego” Tanizakiego (Yamamoto 1997: 184). Dopiero kiedy Masamune Hakuchō nazwał Aru onna prawdziwie nowoczesną powieścią i zachwycił się ogromnym talentem artystycznym Arishimy, jego niezachwianą dyscypliną słowa, pewnością oraz szczegółowością obserwacji człowieka, które „nie miały sobie równych wśród japońskich pisarzy” (Yamamoto 1997: 185–186, przypis 1), wśród krytyki zaczęły dominować pozytywne opinie. Po wojnie mogło się wydawać, że dzięki otwarcie postulowanemu pacyfizmowi Arishima powinien należeć do najchętniej czytanych pisarzy, tak się jednak nie stało[67], a renesans jego twórczości i powtórne odkrycie najważniejszej jego powieści nastąpiło dopiero w latach 1960. i 70.[68] W 1963 roku Okuno Takeo, jeden z cenionych krytyków, chwalił Aru onna za innowacyjność, pisząc, że była ona w japońskiej literaturze zjawiskiem bezprecedensowym (Keene 1998: 491–492). Wydaje się, że przed drugą wojną światową książka była popularna[69], choć raczej ignorowana przez krytyków, po wojnie zaś, po krótkim okresie zapomnienia, odwróciły się proporcje – autor, za życia uwielbiany przez masy i niedoceniony przez krytykę, po śmierci stał się przedmiotem badań i zachwytu krytyki, za którą nie szła już powszechna sympatia czytelników.
Czy więc można uznać tę powieść za odrzuconą i niezrozumianą? Jeśli odrzuconą, to przez kogo i dlaczego? W słowie wstępnym do anglojęzycznego wydania powieści jej tłumacz, Kenneth Strong, twierdzi, że główną przyczyną odrzucenia książki przez czytelników było wrażenie obcości, przejawiające się tak w emocjonalnym, niepohamowanym stylu, jak i samym przedmiocie opowieści – upartej walki egocentrycznej kobiety przeciw społeczeństwu i wszelkim konwenansom. Według niego nie ułatwiało lektury również duże znaczenie w narracji egzotycznego dla przeciętnego Japończyka chrześcijaństwa z jego moralnymi imperatywami (Arishima 1978: 2–3). Niezrozumiałą obcość, epatującą czytelnika Aru onna, można wytłumaczyć też inaczej: radykalnym i obrazoburczym przesłaniem, burzącym porządek światopoglądowy swej epoki. W liście do Urakamiego Gosaburō z 8 października 1919 roku Arishima wyjaśnia: „Chciałem, żeby po lekturze Aru onna czytelnicy uzmysłowili sobie, jak tragicznie smutny jest los współczesnej kobiety. Kobieta jest niewolnicą mężczyzny. Odebrano jej prawo do życia niezależnie od mężczyzny”. Twierdzi dalej, że współczesne kobiety, aby zainteresować i zatrzymać przy sobie mężczyzn, mają do dyspozycji jedynie instrumentalnie traktowaną seksualność – Arishima w tym właśnie upatrywał głównej przyczyny tragedii rozgrywających się między mężczyznami i kobietami (Yamamoto 1997: 178–179). Postulowanym celem pisarza było więc zburzenie pewnego segmentu epistemicznej struktury świata, zakładającej sztywną, niewolniczą hierarchię płci.
Aru onna, choć być może mniej popularna niż niegdyś, wciąż stanowi inspirację dla badaczy, wciąż należy do tekstów na nowo odczytywanych i reinterpretowanych, których nie sposób pominąć w rozważaniach popularnych współcześnie tematów, takich jak antropologia życia codziennego w nowoczesnym mieście lub historyczne badania genderowe[70].
Arishima Takeo, należący do elity intelektualnej, a także jednego z najważniejszych kręgów literackich okresu Taishō, był powszechnie uważany za propagatora postępowych idei feministycznych, zaś jego najżywsza, najbardziej zbuntowana i bezkompromisowa bohaterka – Satsuki Yōko – szybko stała się symbolem kobiety nowych czasów, kobiety walczącej z tradycją i patriarchalnym systemem rodzinnym. Yōko, występując przeciw rodzinie i samodzielnie decydując o własnym zamążpójściu, nie pozwoliła się spętać społecznym normom, a jej bunt sięgnął głębiej i dalej, gdy później wbrew mężowi i rodzinie doprowadziła do rozwodu. Podejmowane przez rodzinę próby przywrócenia jej społeczeństwu spełzły na niczym – po rozwodzie rzuciła się bowiem w wir luźnych romansów, odrzuciła także ostatnią szansę, jaką mogło być dla niej małżeństwo z zaaprobowanym przez krewnych Kimurą. Wszystkie jej działania wydawały się dowodem, że ważniejsze dla niej było zaspokajanie subiektywnych potrzeb niż poszukiwanie społecznej akceptacji. Samo pojawienie się
Odpowiednio: 1911, 1919; 1901–1902.
10 tys. egzemplarzy w pierwszym wydaniu (Yamamoto 1997: 171).
Liczba sprzedanych egzemplarzy powieści przeczy powszechnemu przez lata poglądowi, że
Wiele
Więcej na temat czasopisma: Katalog wystawy czasopism z okresu Meiji i Taishō, źródło internetowe.
Ze wspomnień pewnego antykwariusza wynika, że po wojnie dzieła zebrane Arishimy nie cieszyły się powodzeniem wśród czytelników i można było je zakupić bardzo tanio. Anegdota przytoczona przez Hondę Shūgō – a cytowana za Kennethem Strongiem (Arishima 1978: 2).
Według Stronga – jedynie dzięki przeludnieniu japońskich uniwersytetów (Arishima 1978: 2).
Szczególnie dużą grupę czytelników stanowiły kobiety. Większość wśród nich stanowiły kobiety wykształcone lub zainteresowane działalnością społeczną. Zauważalne były także chrześcijanki. Więcej o wielbicielkach literatury Arishimy zob. Yamamoto 1997 oraz Noro 2009.
Najwięcej w tym zakresie publikuje Arishima Takeo Kenkyūkai (Instytut Arishimy Takeo), dzieła Arishimy są jednak obecne we współczesnych badaniach literackich nie tylko wśród wyspecjalizowanej grupy badaczy. Spośród nowszych tekstów spoza tego kręgu wyróżnić warto
