nie mogli sobie pozwolić na zredukowanie liczby samurajów-wasali, nawet gdy w czasach pokoju byli oni zbędni. W ten sposób pozycja wasala daimyō stała się dziedziczna i była kamieniem węgielnym samurajskiego rodu.
Samuraje nie mogli bez dramatycznych konsekwencji dla własnego rodu opuścić wasalnej relacji. Daimyō z kolei nie mogli znaleźć dostatecznie dużo zajęcia dla swych samurajów. Na skutek tego wielu niskich rangą samurajów pędziło żywot próżniaka, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla sposobu, w jaki spędzali czas (Roberts 1995).
W 1614 roku szogunat nakazał, aby świątynie buddyjskie zaczęły prowadzić rejestry wszystkich ludzi z gminu mieszkających na terenie danego księstwa (terauke). Rok później wydane zostały ogólne instrukcje dla świątyń buddyjskich (ji’in hatto), określające ich powinności. Szogunat przykazywał, aby świątynie organizowały życie religijne ludności, zajmując się tylko sprawami religijnymi i nie popadając przy tym w religijną ostentację. Wprowadzona jednocześnie hierarchia świątyń miała na celu kontrolę nad ich działaniami, opartą na zasadzie, że świątynie wyżej w hierarchii bacznie obserwowały, co dzieje się w świątyniach niższego szczebla. Koncentracja na religii według szogunatu oznaczała studia nad własnym odłamem buddyzmu, niepopadanie w herezje oraz powstrzymanie się przed krytyką innych sekt buddyjskich (Watt 1997: 190).
Zasady sformułowane w ji’in hatto doprowadziły do ograniczenia wymiany intelektualnej pomiędzy odłamami buddyzmu, co – według badaczy japońskiego buddyzmu – sprawiło, że okres Tokugawa to czasy uwiądu doktryn buddyjskich i odwrotu mnichów od ascetycznego życia i kontemplacji, będących wcześniej cechą charakterystyczną klasztorów (de Bary i in. 2005: 521). Wizerunek mnicha buddyjskiego jedzącego mięso, pijącego alkohol i zabawiającego się z kobietami powstał w okresie szogunatu Tokugawa i był przez współczesnych krytykowany, czego ślad możemy odnaleźć w opowieściach Ihary Saikaku (1966: 148–153).
Instrukcje określające uprawnienia i powinności arystokracji cesarskiej, rodów daimyō i świątyń buddyjskich wyraźnie wskazywały na wagę, jaką szogunat przywiązywał do roli elit w nowo utworzonym systemie społecznym. Pozostała ludność nie została objęta podobnymi instrukcjami, ale sukcesywnie formułowane były zasady, których lud prosty powinien przestrzegać. Zasady te dotyczyły zarówno chłopstwa, jak i rzemieślników i kupców.
Status jako wyraz przynależności grupowej i wyznacznik powinności obejmował w społeczeństwie Edo wszystkich członków społeczeństwa, chociaż czasem – jak widzieliśmy wyżej – w sposób niepełny i niepewny. System statusu i związanych z nim powinności uwzględniał nawet ludzi przynależnych do kategorii wyrzutków. Szogunat wydawał rozporządzenia, aby tych ludzi zbierać w grupy i wyznaczać im obowiązki do wykonania na marginesie społeczeństwa, niejako „poza” społeczeństwem, i tym samym nadać im atrybuty grupy statusu. W ten sposób brak przynależności stanowej stawał się także rodzajem statusu.
Można zilustrować ten paradoks na przykładzie hinin, czyli „nie-ludzi”. Była to jedna z dwóch głównych grup wyrzutków w społeczeństwie okresu Edo, poza grupą eta, czyli nieczystych. Hinin byli zbieraniną ludzi marginalnych – żebraków, napiętnowanych skazańców, wędrownych „opowiadaczy” i wróżbitów, a także prostytutek i aktorów. Egzystowali oni poza społecznością ludzi należących do stanów gminnych, czyli chłopów, rzemieślników i kupców. Pomimo braku przynależności stanowej, na mocy szogunackich rozporządzeń posiadali wewnętrzną organizację i przypisane im powinności. Jedną z takich powinności był nadzór nad bezdomnymi włóczęgami, nazywanymi nohinin lub mushuku. Bezdomni włóczędzy byli najczęściej chłopami lub mieszczanami, którzy popadli w tarapaty i woleli na jakiś czas lub na zawsze zniknąć ze swojej społeczności, pozbawiając się w ten sposób przynależności stanowej. Powinnością hinin było kontrolowanie ruchu włóczęgów, zatrzymywanie ich i zmuszanie do powrotu do miejsca, z którego pochodzili, a przynajmniej wyganianie ich z miasta. Jeżeli to się nie powiodło, hinin mieli obowiązek przyjmowania ich do własnej społeczności (jako tak zwanych kakae hinin), dzięki czemu mogli oni nadal prowadzić bezdomny tryb życia i utrzymywać się z żebractwa, ale już w ramach określonej społeczności, zobowiązanej do wykonywania różnych mało przyjemnych prac na polecenie władzy (Howell 2005: 30).
Drugą z grup marginalnych byli eta. Chociaż tradycja i stereotyp przypisują eta zajmowanie się profesjami mającymi związek z nieczystością i śmiercią, w okresie Tokugawa większość eta żyła z rolnictwa. Zajęciami określonymi przez szogunat jako powinności eta zajmowali się sporadycznie. Wioski eta były zobligowane do płacenia podatku od uprawy ziemi (nengi) tak samo jak chłopi, ale nie były uważane za niezależne społeczności, a za przysiółki, skąd wzięła się nazwa burakumin. Eta jako mieszkańcy przysiółków byli zobowiązani do posłuszeństwa wobec samorządu wioski, pomimo tego, że nie byli uważani za członków wiejskiej społeczności. Powinności eta obejmowały na przykład usuwanie padliny, zdejmowanie z niej skóry i jej wyprawianie, a także pilnowanie więźniów i wykonywanie wyroków śmierci. Tylko w takich sprawach, wynikających bezpośrednio z powinności eta jako grupy statusu, władze wsi nie miały nad eta kontroli, bowiem sprawy te należały do samorządu eta, zarówno w przysiółku, jak i w szerszej strukturze istniejącego samorządu wyrzutków. Najbardziej znanym w historii rodem mającym władzę nad lokalnymi społecznościami eta i hinin na ziemiach należących do szogunatu był ród Danzaemon, który na początku XVIII wieku pełnił już rolę oficjalnego urzędu w Edo, nadzorującego wyrzutków i dostarczającego szogunatowi ludzi do prac wynikających z ich powinności. Szogunat zatrudniał te dwie kategorie ludzi marginalnych do obsługi systemu karnego (strażnicy w aresztach szogunackich oraz kaci) i do produkcji wyrobów ze skóry (Ikegami 1995: 169; Ooms 1996: 7).
Poza wymienionymi istniały jeszcze inne marginalne grupy statusu, funkcjonujące w ramach jednej, lokalnej społeczności, na przykład performerzy manzai, wróżbici i wykonawcy kalendarzy przynależni do domu książęcego Tsuchimikado (linia cesarska) lub ludzie mieszkający na łodziach (ebune) na Morzu Wewnętrznym (Naikai), którzy – posiadając wewnętrzną, własną organizację – nie przynależeli do żadnych szerszych struktur (Howell 2005: 37).
Stan chłopski, główny dostarczyciel żywności i główny płatnik podatków w ryżu, był szczególnie istotny ze względu na swoje funkcje społeczne. Wieś weszła w okres szogunatu Tokugawa pozbawiona zarówno rozwiniętego w poprzednim okresie systemu samorządu, jak i możliwości używania broni. Niemniej, podobnie jak inne stany gminne, chłopi posiadali nadal pewną autonomię. Samurajscy władcy nie ingerowali w życie wsi, dopóki wieś płaciła podatki i wykonywała nieodpłatne prace na rzecz władz lokalnych. W niektórych księstwach samurajscy wasale daimyō mieli zakaz włóczenia się bez powodu po okolicach wiejskich, aby nie zaburzać rytmu wiejskiej pracy. Osią organizacji życia wsi był wprowadzony przez szogunat system gonin-gumi, czyli podział wsi na grupy pięciu sąsiadujących ze sobą gospodarstw. Gospodarstwa w tym samym gonin-gumi miały za zadanie wzajemnie sobie pomagać, ale również wzajemnie się nadzorować. Pilnowały, czy podatki są zapłacone, czy praca na polu odbywa się we właściwym terminie i z należytą pilnością, czy nie popełniane są przestępstwa, o których należało donieść lokalnym władzom. Ponieważ samurajowie już nie mieszkali we wsiach, lecz nadzorowali je z daleka, pojawiając się sporadycznie, wieś posiadała własne władze, złożone z przedstawicieli bogatych rodów, tym samym powielając wzór zarządzania powszechny w czasach szogunatu na poziomie społeczności lokalnej. W razie konfliktu we wsi bądź niezgody na zarządzenia lokalnych władz lub władz księstwa, na którego terenie wieś się znajdowała, najczęstszym sposobem załatwiania takich spraw były petycje do władz wyższych lub prośby o rozsądzenie spornej sprawy przez władze.
