Ponieważ nie było we wsiach zewnętrznych nadzorców, władze wydawały bardzo szczegółowe rozporządzenia, które pełniły jednocześnie rolę dyscyplinującą i edukacyjną. Na przykład w 1649 roku szogunat wydał dla swoich wsi instrukcje złożone z trzydziestu dwóch punktów, które pouczały chłopów, że sadzić należy starannie, chwasty wyrywać ostrożnie, że mieszkańcy wsi powinni wstawać wcześnie, wieczorne prace wykonywać porządnie oraz nigdy nie kupować ani herbaty, ani sake. Były też w instrukcjach wskazówki dotyczące wyboru żony, ubrań i pożywienia:
Nawet gdyby żona była bardzo ładna, jeżeli zaniedbuje swoje domowe obowiązki, pijąc herbatę lub chodząc bez potrzeby po okolicznych wzgórzach, należy się z taką żoną rozwieść. (…) Chłopi powinni jeść kaszę z prosa lub inne proste potrawy zamiast ryżu, powinni nosić ubrania wyłącznie bawełniane lub z juty, a nigdy jedwabne, oraz nie powinni palić tytoniu. Jest on szkodliwy dla zdrowia, zajmuje czas i trzeba na jego zakup wydać pieniądze. Powoduje także ryzyko pożaru (Jansen 2002: 115).
Należy podkreślić, że tego typu instrukcje, będące w rzeczywistości nakazami, były wydawane przez szogunat dla chłopów z wiosek szogunackich, a przez daimyō dla mieszkańców wsi na terenach księstw. Instrukcje daimyō często naśladowały rozporządzenia szogunackie, ale zależnie od warunków w księstwie mogły różnić się treścią. Cechą charakterystyczną okresu szogunatu Tokugawa jest bowiem duże – i rosnące – zróżnicowanie zamożności księstw, a co za tym idzie poziomu życia ich mieszkańców. Do bardzo bogatych należało na przykład księstwo Kaga[18], gdzie rozwinęło się rzemiosło produkujące artykuły luksusowe – porcelanę kutani, jedwab kaga yuzen, wyroby z laki Kanazawa shikki, papierowe sztywne wstążki do obwiązywania prezentów Kaga mizuhiki itp. (Kanazawa Tourist Information Guide, źródło internetowe). W biednych księstwach instrukcje dla ludności były bardziej restrykcyjne[19].
Ze względu na to, że podstawą struktury społecznej w okresie szogunatu Tokugawa była hierarchia statusu, istotne było jej utrzymanie i okazywanie poprzez zewnętrzne wyznaczniki statusu, na przykład ubiór, rodzaj domostwa i pożywienia, a także tryb życia. Jak pisze Howell:
Władze okresu Tokugawa przywiązywały wagę bardziej do zewnętrzności – widocznych oznak stosowania się do norm – niż do internalizacji zasad, z których wynikały normy. Jest to najbardziej widoczne w ich obsesji wydawania rozporządzeń dotyczących luksusu i trybu życia, co miało wyraz przede wszystkim w upominaniu ludzi, aby ubierali się i zachowywali zgodnie ze swoją pozycją w społeczeństwie. Oczywiście, ówcześni ideologowie, często popierani przez władze, starali się wpoić ludziom wartości, które leżały u podstaw hierarchii statusu i odnieśli sukces w tym sensie, że konfucjańskie pojęcia w zasadzie przeniknęły do systemów wartości grup społecznych, na każdym poziomie hierarchii statusu. Niemniej, z wyjątkami (…), władze nie czyniły wysiłku, aby nadzorować sposób myślenia ludności (Howell 2005: 16).
Powinność życia zgodnego ze swoim statusem była przez szogunat uważana za bardzo ważną, o czym świadczą wydawane często instrukcje dotyczące ubioru. Już w połowie XVII wieku zamożni mieszczanie zaczęli sprawiać kłopot swoim ubiorem. W 1648 roku szogunat zwrócił uwagę mieszczanom posiadającym służbę, że nie jest dozwolone noszenie przez służących odzieży wykonanej ze zwykłego jedwabiu – służbie należy się co najwyżej surowy jedwab tsumugi. Pierwsza obszerna lista zakazów dotyczących mieszczan zamieszkałych w Edo pochodzi z 1649 roku (Shively 1965: 129):
1. Służący mieszczan nie powinni nosić jedwabiu.
2. Mieszczanie nie powinni nosić peleryn z wełny[20].
3. Przyjmowanie gości przez mieszczan powinno obywać się bez przepychu.
4. Mieszczanie nie powinni posiadać domowych przedmiotów zdobionych złotą laką.
5. Mieszczanie nie powinni stosować klepanego złota ani srebra jako dekoracji domu.
6. Domy dwupiętrowe nie powinny być budowane.
7. Mieszczanie nie powinni posiadać siodeł ozdobionych złotą laką.
8. Wyściełanie siodła nie powinno być wykonane z materiałów innych niż jedwab tsumugi, bawełna lub wełniany koc.
9. Mieszczańskie zaślubiny powinny obywać się bez przepychu.
10. Mieszczanie nie powinni nosić długich mieczy ani szerokich krótkich mieczy.
11. Mieszczanie nie powinni ubierać się dziwacznie[21].
Mężczyźni należący do stanu mieszczańskiego mieli także zakaz używania lektyki. Wydane w roku 1656 rozporządzenie ostrzegało, że mieszczanie noszący bogate stroje lub zachowujący się wyniośle zostaną aresztowani.
Pod koniec XVII wieku, wraz z rozwojem nowych technik tkackich i farbiarskich oraz wzrostem zamożności miast, szogunat zaczął wydawać bardzo szczegółowe rozporządzenia dotyczące niedozwolonych dla mieszczan strojów. Ta seria szogunackich instrukcji zaczęła się w 1683 roku. Przedtem rozporządzenia były bardziej sporadyczne i bardziej ogólne.
Szczególny problem, jak wynika z istniejących zapisków, stwarzały żony bogatych mieszczan. Na przykład w 1680 roku, gdy kupiec Ishikawa Rokubei wybrał się wraz z żoną do Kioto, zrobiła ona wielkie wrażenie na mieszkańcach Kioto swoimi wyrafinowanymi strojami. Żona lokalnego kupca Juemona, nie chcąc być gorsza, pokazała się w satynowym kimonie, na którym wyhaftowane były słynne widoki Kioto. W rewanżu żona Rokubeia wyszła na ulice Kioto ubrana w czarny jedwab habutae, na którym wyhaftowane były kiście nandiny. Na pierwszy rzut oka kimono to nie przewyższało wspaniałością kimona żony Juemona, ale przy dokładniejszym spojrzeniu okazywało się, że jagody nandiny to naszyte koralowe kuleczki. Ishikawa Rokubei w następnym roku został przez szoguna ukarany za wystawne stroje, jakie nosiły kobiety z jego domu. Kiedy pojawił się otoczony elegancko ubranymi kobietami na trasie orszaku szoguna udającego się do jednej ze świątyń Edo, rozsierdzony nieprzystojną stanowi kupieckiemu ekstrawagancją szogun nakazał konfiskatę majątku Rokubeia i wygnanie go z miasta (Shively 1965: 128).
Skierowane do konsumentów rozporządzenia ograniczające konsumpcję towarów luksusowych przynosiły niewielkie efekty. Bardziej skuteczne były rozporządzenia skierowane do importerów, wytwórców i dostawców. Wiele z tych rozporządzeń, chociaż przeznaczonych dla kupców i rzemieślników, miało wpływ na samurajów, jak i na zamożnych ludzi ze stanów gminnych. W 1668 roku wśród przedmiotów, których import został zakazany, znajdowały się złote nici, wysokiej jakości sukna nieprzeznaczone na odzież, egzotyczne drewno, koral, tak zwane „wyroby holenderskie” oraz kurioza. Zakazy z roku 1683 dodały do tego tkaniny wełniane oraz czerwone koce. W tym samym roku określone zostały miesiące, w których można było zacząć sprzedaż „nowalijek” spośród warzyw lub owoców, zakazano także sprzedawania ich w pierwszym miesiącu sprzedaży za cenę wyższą niż późniejsza. Na przyjęciach zakazano podawania dzikich gęsi, dzikich kaczek, żurawi i łabędzi. Na początku XVIII wieku szogunat zabronił wprowadzania nowych wzorów mebli, używania złota i srebra do ornamentów na ozdobnych kobiecych grzebieniach, luksusowych pojemników na kadzidła, ciastka lub tytoń, a także luksusowych dekoracji domu z okazji świąt.
Tego rodzaju zakazy były w miarę upływu czasu coraz częstsze, ponadto daimyō dodawali do nich
Obecnie prefektury Ishikawa i Toyama.
Zob. rozporządzenia wydawane u schyłku szogunatu w księstwie Mito, opisane w: Yamakawa, 1992.
Był to egzotyczny ubiór, wzorowany na portugalskich pelerynach, wykonany z zagranicznej wełny.
Chodzi tutaj o ubieranie się w stylu
