do luksusu wyrażana w szogunackich rozporządzeniach nie przeszkadzała szogunom w wykorzystywaniu luksusu do podkreślenia wspaniałości swej władzy. Charakterystycznym przykładem jest tu wybudowane w Nikkō przez wnuka Ieyasu, szoguna Iemitsu (1604–1651), zadziwiające przepychem mauzoleum przeznaczone dla Ieyasu i Iemitsu. Estetyka, którą te budowle reprezentują, jest w historii Japonii przykładem estetyki władzy. Pokazuje ona, że przepych należy się władzy, a lud prosty ma żyć skromnie, nie przekraczając granic przynależnych do swego statusu.
Rozporządzenia określające dopuszczalny ubiór i jadło, przede wszystkim dla zachowania różnic w hierarchii społecznej, występują w historii Japonii bardzo wcześnie, bo już od VII wieku (Shively 1965: 136–137). Stosunek szogunatu Tokugawa do konsumpcji przekraczającej bariery stanowe nie był więc niczym nowym, natomiast nowa była sytuacja społeczna. Wzrastająca zamożność miast i jednoczesne ubożenie stanu samurajskiego w wielu księstwach powodowały zanikanie stanowych różnic w poziomie konsumpcji, co było sprzeczne z zasadami, na których oparty był system społeczny szogunatu Tokugawa.
Jedną z konsekwencji okresu wojen sengoku było intelektualne zubożenie kraju. Stan samurajski koncentrował się na walce o władzę, a studiowanie ksiąg i naukę traktował z pogardą (Dore 1992: 1). Okres szogunatu Tokugawa spowodował diametralną zmianę w stosunku ludności do wiedzy. Przede wszystkim nastąpiło oddzielenie nauki od świątyń buddyjskich, które przez wieki monopolizowały studia nad konfucjanizmem, tworząc swoisty amalgamat buddyzmu z konfucjańską etyką. Tymczasem początek szogunatu Tokugawa przyniósł zainteresowanie konfucjanizmem, a szczególnie neokonfucjanizmem ze względu na jego przydatność dla struktur władzy. Zainteresowanie stanu samurajskiego, a szczególnie elit władzy studiowaniem konfucjańskich pism spowodowało, że po raz pierwszy od wieków ukształtował się zawód „nauczyciela” – znawcy starych ksiąg chińskich, któremu samurajscy „uczniowie” płacili za naukę i który to „nauczyciel” był w stanie utrzymać się z tych dochodów. Od XVII wieku stan samurajski, uwolniony od obowiązku walki i doskonalenia swoich militarnych umiejętności, zwrócił się w stronę nauki jako godnego samuraja zajęcia, wypełniającego czas wolny. Szogunat bardzo szybko zaczął posiadać swoich własnych doradców spośród mędrców (jusha). Pierwszym był Hayashi Ranzan, mianowany doradcą szoguna Ieyasu w 1607 roku. Ieyasu popierał również tworzenie szkół prowadzonych przez mędrców, a wymogi biurokracji szogunackiej powodowały, że także w wioskach potrzebni byli ludzie potrafiący czytać i pisać. Wzrastający poziom materialny i szybki rozwój miast szogunackich spowodowały zainteresowanie nauką także wśród zamożnych mieszczan. W XVIII wieku umiejętność czytania i pisania rozpowszechniła się z miast na tereny wiejskie.
Proces ten rozpoczął się od głównych miast – Kioto, Osaki i Edo (…) pod koniec XVII i na początku XVIII wieku, w okresie znanym jako Genroku (1688–1704). Bujnie rozwijająca się kultura popularna przyciągała uwagę wioskowych przywódców, którzy w rezultacie rozszerzali swoje umiejętności czytania i pisania poza sprawy dotyczące wioskowej administracji, w stronę bardziej uczonych dziedzin, takich jak konfucjanizm, buddyzm, chińska i japońska poezja, medycyna i nauki ścisłe. Niektórzy stali się autorami prac w tych dziedzinach, nawiązawszy kontakty z miejskimi intelektualistami, urzędnikami szogunackimi lub prowincjonalnymi autorami o podobnych zainteresowaniach (Rubinger 2007: 5).
Należy pamiętać, że rozprzestrzenianie się umiejętności czytania i pisania wymaga infrastruktury, która to umożliwi. W ten sposób rozwój handlu, sieci dróg i środków komunikacji powodujący „migrację” treści kultury z wielkich miast do prowincjonalnych miasteczek i na wieś jest niezbędny, aby umiejętność czytania i pisania stała się czymś więcej niż luksusem, środkiem służącym do bezproduktywnego spędzania czasu. Z kolei wzrost tych umiejętności sam w sobie staje się siłą napędową dalszego rozwoju kultury. Ten mechanizm działał w okresie szogunatu Tokugawa[22].
System szkolnictwa opierał się przede wszystkim na szkołach przeznaczonych dla samurajów, prowadzonych przez szogunackich doradców jusha, oraz na szkołach zakładanych w księstwach przez daimyō w celu kształcenia własnych samurajów, gdzie nauczycielem był też zwykle doradca daimyō. Za podręczniki służyły księgi konfucjańskich i neokonfucjańskich klasyków, a celem kształcenia było ukształtowanie systemu wartości moralnych, uważanych za niezbędne wszystkim ludziom oraz umożliwiających samurajom lepsze wykonywanie powinności wynikających z ich miejsca w hierarchii statusu. Pod koniec XVIII wieku coraz ważniejszą rolą szkół dla samurajów zaczęło być przygotowanie ich do pełnienia funkcji administracyjnych.
Trzonem systemu wartości była konfucjańska koncepcja pięciu cnót, której najpopularniejszą wykładnią była praca Kaibary Ekkena Yamato zokukun (Japońskie nauki moralne) (Dore 1992: 35 i n.). Konfucjańskie cnoty to ludzka życzliwość, poczucie sprawiedliwości, znajomość reguł obowiązujących w społeczeństwie, mądrość i wiarygodność. W życiu codziennym cnoty te powinny mieć zastosowanie przede wszystkim w pięciu rodzajach związków między ludźmi. Pierwszy z tych związków, między rodzicami i dziećmi, powinien cechować się miłością ze strony rodziców i najwyższym oddaniem ze strony dzieci. Drugi, między panem i jego sługą, powinien opierać się na sprawiedliwym traktowaniu ze strony pana i lojalności ze strony sługi. Trzeci, między mężem i żoną, powinien zawierać należyte rozróżnienie między powinnościami męża i żony oraz wzajemny szacunek. Kolejny, między starszym i młodszym bratem, powinien opierać się na szacunku młodszego dla starszego oraz przywiązaniu starszego do młodszego. Związek między przyjaciółmi natomiast powinien być oparty na wzajemnym zaufaniu.
Nie wszystkie księstwa posiadały swoje szkoły i rozwój tego typu szkolnictwa nie przebiegał równomiernie, niemniej w połowie XIX wieku było ich ponad dwieście (Dore 1992: 31). Niemałą rolę w propagowaniu użyteczności wykształcenia dla stanu samurajskiego odgrywali mędrcy, apelujący do daimyō, aby zakładali szkoły. Zachował się memoriał, napisany przez osiemnastowiecznego mędrca Hosoi Heishū, którego adresatem był daimyō księstwa Okitama (Yonezawa). Heishū przyrównuje daimyō do ryżu i wody, ludzi prostych do ognia, a samurajów do garnka i pisze, że jeżeli nawet ryż będzie najwyższej jakości, a ogień silny, popękany garnek nie pozwoli na przygotowanie smacznego posiłku. Daimyō powinien zadbać, aby mieć dobry garnek, wykuty w kuźni porządnej szkoły (Dore 1992: 69).
Nie wszyscy daimyō chcieli słuchać rad mędrców. Znane są przypadki władców księstw, którzy z trudnością czytali najprostsze teksty, a czas spędzali głównie na rozrywkach. W wydanym w latach 1690–1691 wykazie wszystkich księstw i daimyō[23] opisany jest między innymi dwudziestotrzyletni książę z Utsunomiya (księstwo Shimotsuke), Okudaira Masaaki. Był on kompletnym ignorantem zarówno jeśli chodzi o sztuki walki, jak i umiejętność czytania i pisania. Czas upływał mu na zabawach i piciu z aktorami kabuki oraz romansach zarówno z dziewczętami, jak i chłopcami. W jego najbliższym otoczeniu znajdowali się samurajowie znani z nieuctwa (Rubinger 2007: 16).
Ponieważ we wczesnym okresie szogunatu szkolnictwo rozwijało się dzięki prywatnym, zakładanym przez jusha szkołom, wiele z tych szkół stało się z czasem szkołami utrzymywanymi przez daimyō i posiadało status oficjalnej szkoły księstwa. Daimyō zakładali też czasem szkoły w swoich posiadłościach w Edo, służące kształceniu sprowadzonych z księstwa do Edo samurajów, jak i synów daimyō, narodzonych i wychowywanych w stolicy. Podstawą programu w takich szkołach była nauka pisania, rozumiana jako nauka kaligrafii, czytanie chińskich ksiąg, nauka liczenia, lekcje formalnej etykiety stanu samurajskiego oraz zajęcia praktyczne
Zob. na przykład Ikegami 2005 oraz Nishiyama 1997.
Autor tego kompendium, zatytułowanego
