szkoły umiał czytać, lecz nie umiał pisać.
Umiejętność czytania i pisania w okresie szogunatu Tokugawa możemy podzielić na trzy poziomy:
– umiejętność pisania i czytania zapisu japońskiego,
– dodatkowo przyswojenie umiejętności czytania kilku podstawowych chińskich tekstów, zazwyczaj dotyczących zasad moralnych,
– pełna znajomość dostępnych, chińskich tekstów moralistycznych, literackich i historycznych (Dore 1992: 214).
Pierwszy stopień umiejętności był najbardziej rozpowszechniony wśród mieszczan, dotyczył także wiejskich elit. Dostęp stanów gminnych do wyższego poziomu umiejętności pisania i czytania różnił się zależnie od księstwa i był wynikiem rozporządzeń daimyō.
W niektórych księstwach dostęp do szkół dla samurajów mieli także nieliczni, wybrani uczniowie z gminu, a przynajmniej istniała taka możliwość w wypadku szczególnie uzdolnionych chłopców. Były również księstwa, które sporadycznie organizowały dla męskiej młodzieży ze stanów gminnych prelekcje na tematy moralne w szkole dla samurajów. W rzadkich wypadkach daimyō zakładali szkoły przeznaczone dla uczniów z gminu. Natomiast dosyć często spotykaną formą kształcenia ludzi prostych było wysyłanie przez daimyō „wędrownych” wykładowców, którzy organizowali prelekcje dla dorosłych ludzi z gminu w miasteczkach i wioskach. Prelekcje miały cel umoralniający.
Szkołami dla dzieci z gminu były terakoya. Szkoły te powstawały głównie dlatego, że był na nie popyt. Program takich szkół był nastawiony na praktyczne umiejętności i nauki moralne przydatne w codziennym życiu. W terakoya[24] dzieci uczyły się czytania i pisania tekstów japońskich oraz liczenia, a także dostarczano im podstawowej wiedzy o otaczającym ich świecie. Badacze są zgodni, że wzrost popularności terakoya jako miejsca nauki pisania i czytania nastąpił dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Brakuje jednak wiarygodnych danych liczbowych i zarówno liczba terakoya, jak i liczba uczniów są oparte na szacunkach (Dore 1992: 253; Rubinger 2007: 35 i n.).
Nazwa terakoya pochodzi od słowa tera, oznaczającego świątynię buddyjską. Nie oznacza to jednak, że terakoya miały coś wspólnego z buddyjskimi świątyniami. Historycy uważają, że nazwa terakoya, używana dla prywatnych szkół czytania i pisania przeznaczonych dla dzieci z gminu, oznaczała po prostu „dom, który przyjmuje uczniów”. Niemniej „tera” w nazwie terakoya wskazuje na to, że słowo to miało związek z wielowiekową tradycją, przypisującą świątyniom buddyjskim rolę centrów lokalnej kultury. Siedemnastowieczny mędrzec, Yamaga Sokō (1622–1685), pisał:
Chociaż nie ma szkół, jest wiele świątyń. Nawet najmniejsza wioska nie jest pozbawiona swojego chramu lub świątyni. Młodsze dzieci zbierają się tam, aby uczyć się tenarai (podstawowych umiejętności czytania i pisania). Ludzie z gminu zbierają się w świątyniach z okazji festiwali, aby dosiadać koni, spotykają się w grupie, aby się napić, a także aby oddać cześć bogom (Rubinger 2007: 35).
Prawdziwy rozwój szkolnictwa dla ludzi z gminu nastąpił wtedy, gdy powstała literatura popularna, przeznaczona dla mało wykształconego czytelnika, wydawana w zapisie japońskim i dotycząca spraw interesujących zwykłego człowieka (Nishiyama 1997: 73–75).
Nauczycielami w terakoya byli głównie wykształceni ludzie pochodzący z gminu, na przykład lekarze lub duchowni buddyjscy, dla których było to dodatkowe zajęcie. Terakoya otwierane były na podobnej zasadzie, jak warsztaty rzemieślników lub sklepy kupców – pozycja nauczyciela była dziedziczna, przechodząc z ojca na syna. Wśród nauczycieli terakoya były też kobiety, szczególnie wdowy lub mające za sobą długą służbę w posiadłości daimyō niezamężne kobiety z gminu (Dore 1992: 257).
Terakoya były, podobnie jak i szkoły dla samurajów, ważnym narzędziem socjalizacji. W trakcie nauki podstaw czytania i pisania wykorzystywane były teksty oparte na znanych tekstach konfucjańskich lub powstałe pod ich wpływem. Ćwicząc czytanie lub pisanie ideogramów, uczniowie zapamiętywali zasady, na jakich opierało się życie społeczeństwa okresu szogunatu, uczyli się także, czego czynić nie należy. Poniższe przykłady zaczerpnięte są z wykazu takich zasad.
Urodzić się człowiekiem i nie potrafić pisać oznacza być mniej niż człowiekiem.
Analfabeta jest jak ślepiec. Przynosi on wstyd swojemu nauczycielowi, swoim rodzicom i sobie samemu.
Serce trzyletniego dziecka pozostaje w człowieku, dopóki nie skończy on stu lat, jak powiada przysłowie.
Bądź nastawiony na sukces, ucz się tak pilnie, jak tylko potrafisz i nigdy nie zapominaj o wstydzie, jaki przynosi niepowodzenie.
Dobro i zło zależy od towarzystwa, w jakim się obracasz. Współdziałajcie ze sobą, aby zachowywać się tak, jak powinniście, trzymajcie na wodzy swoje skłonności do złych zachowań i wkładajcie całe serce w ćwiczenie kaligrafii pędzlem.
Gdy siedzisz w ławce, nie zabawiaj się bezużyteczną, nic nieznaczącą rozmową z kolegami, nie ziewaj, nie przeciągaj się, nie ucinaj sobie drzemki, nie dłub w nosie, nie żuj kawałków papieru i nie obgryzaj końcówki swojego pędzla. Głupie rozmówki są prostą drogą do złych nawyków. Musisz skoncentrować się na pisaniu, wykonując każdy znak z taką uwagą, na jaką zasługuje.
Nigdy nie pisz za szybko. Nie ma jak dotychczas żadnego raptusa, który osiągnął sławę i sukces.
Ten, kto obchodzi się lekceważąco ze swoim pędzlem lub papierem do pisania, nigdy nie poczyni postępów. Chłopiec, który pieczołowicie używa nawet starego, zniszczonego już pędzla do pisania, osiągnie sukces. Dlatego szanuj swoje pędzle.
Podarte i brudne ubranie brzydko wygląda. Ponadto jest dowodem, że jego właściciel posiada brudne i niedbałe serce. Zachowuj się zawsze w taki sposób, aby nie podrzeć ubrania (Dore 1992: 323 i n.).
Powstanie w okresie szogunatu systemu edukacji i rozwój kultury mieszczańskiej, a także pojawienie się na wsiach przedsiębiorczości w postaci dodatkowych, przynoszących dochód zajęć[25], na przykład hodowli jedwabników, to kapitał kulturowy, który w istotnym stopniu wpłynął na modernizację okresu Meiji. Uformowane w okresie szogunatu i przekazywane z pokolenia na pokolenie takie cechy wielu Japończyków jak gotowość do bycia nauczanym w ramach obowiązku samorozwoju, do zrozumienia zalet „odłożonej gratyfikacji” i umiejętności przewidywania przyszłych konsekwencji obecnych działań również są ważnymi elementami kapitału kulturowego, z którym Japonia weszła w okres transformacji. A drobne, stopniowe innowacje w rodzinnych przedsiębiorstwach odegrały na wczesnym etapie industrializacji rolę nie mniejszą niż wielkie decyzje rządowych technokratów (Dore 1992: XV). Te z kolei zjawiska, wraz z powstaniem sieci poziomych powiązań w społeczeństwie, o których pisze Ikegami (2005), stanowiły kapitał społeczny, umożliwiający szybką modernizację gospodarki.
W XVIII wieku pojawia się, a na początku XIX przybiera na sile krytyka systemu szogunackiego. Jednym z powodów był brak merytokratycznego systemu awansu społecznego. Szczególnie sfrustrowani brakiem możliwości i swoją sytuacją materialną byli niscy rangą samurajowie. Jak pisze Dore:
Czysto intelektualne osiągnięcie, jakim była nauka czytania chińskiego, było jedynie
Nazwa
Zob. Smith 1988.
