podniesionym głosem: „To ja stąd mogę powiedzieć »widocznie«, a wy powinniście wiedzieć na pewno”. Milczałem. Dodał więc z wyrzutem: „Jedynego naszego księcia nie potrafiliście uchronić” – i odłożył słuchawkę.
Można sobie wyobrazić mój nastrój po takiej rozmowie. Byłem przygnębiony przez cały dzień. Powiedziałem o niej tylko Sazykinowi, uprzedzając, by trzymał język za zębami.
Po chwili mówi do mnie: „A przecież, kiedy rozmawialiście z nim kilka godzin sam na sam, mógł i was zastrzelić z tego rewolweru”. Zgodziłem się z nim, ale po takiej wymianie zdań ze Stalinem żadne przypuszczenia nie robiły na mnie wrażenia.
Wieczorem Chruszczow zwołał członków Politbiura, zapraszając też Żukowa, na naradę w sprawie organizacji rządu mołdawskiego, dyslokacji naszych wojsk oraz na temat kilku innych zagadnień.
Miałem niezłe starcie z Chruszczowem z powodu miasteczka wojskowego, zajmowanego poprzednio przez pułk policyjny, w którym rozmieściłem – przez analogię – pułk wojsk wewnętrznych. Miasteczko porządne, koszary czyste. Nikita Siergiejewicz domagał się przekazania całości regularnemu wojsku, na co odparłem, że pułk NKWD to też wojsko.
Chruszczow się wściekł, pozostali członkowie Politbiura patrzyli na mnie ze zdumieniem – przecież u nas nie jest przyjęte, by nie zgadzać się czy przeciwstawiać sekretarzowi KC, w dodatku Nikita Siergiejewicz jest poza tym członkiem Politbiura KC WKP(b).
Zapadło nieprzyjemne milczenie. Powiedziałem głośno, niby do siebie: „Zamelduję Moskwie – jak zadecyduje, tak postąpię”. Wszyscy milczeli.
Podszedł do mnie Żukow, objął za ramiona i mówi: „Nie gorączkuj się, a Chruszczow też ochłonie”. Odpowiedziałem, że pułk NKWD w Besarabii jest potrzebny, ponieważ nie wiemy, jak zachowają się rumuńscy Mołdawianie pod naszymi rządami. Żukow się zgodził, po czym wypowiedział tę myśl na głos.
Wtedy właśnie się przekonałem, że jest człowiekiem rozsądnym, mającym własne zdanie i niebojącym się je wypowiadać. Nie potakuje, by dogodzić innym. Po tym, zdawałoby się, mało znaczącym wydarzeniu zacząłem traktować Gieorgija Konstantinowicza z jeszcze większym szacunkiem.
W Mołdawii spędziliśmy około dwóch miesięcy, ponieważ powierzono nam organizowanie instytucji Republiki Mołdawskiej, to znaczy Rady Komisarzy Ludowych, KC partii, odpowiednich komisariatów i urzędów.
Ludowy komisarz spraw wewnętrznych Ukraińskiej SRR, komisarz BP III rangi. 1940 r.
Obraza generała Schulza
Po powrocie na Ukrainę musiałem wiele uwagi poświęcać terytoriom zachodnim, z powodu mających tam miejsce znacznych a nieprzyjemnych wydarzeń, jak na przykład działalność nacjonalistów ukraińskich, którzy bezczelnieli z każdym dniem, oraz polskiego podziemia, a raczej jego pozostałości. Zdarzało się też rozwiązywać konflikty między sowieckimi pogranicznikami a Niemcami, którzy stali się teraz naszymi „sąsiadami”58.
W sierpniu 1940 roku ukazało się postanowienie Rady Komisarzy Ludowych ZSRR o demarkacji granicy za zachodzie. Do składu specjalnej komisji państwowej włączono i mnie59.
Granicę należało bardzo dokładnie wytyczyć i wyraźnie oznakować, jako że umownie przebiegała od południa po rzece San, poprzez Przemyśl, a potem po lądzie do Rawy Ruskiej i dalej na północ. Stolicą Generalnego Gubernatorstwa został Kraków.
Na pierwszym spotkaniu w Przemyślu rozmawialiśmy w wagonie hitlerowskiego generała na stacji kolejowej po stronie niemieckiej. San dzieli Przemyśl na dwie połowy. Odpowiednio – jedna jest nasza, druga Niemców.
W komisji niemieckiej żadnego wojskowego nie dostrzegłem – sami gestapowcy różnej rangi. Sowieckiej przewodniczył Iwan Iwanowicz Maslennikow*, zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych (sprawy wojskowe). Obecny był także przedstawiciel naszego MSZ, który pilnował, byśmy nie odeszli od zasad protokołu dyplomatycznego i nie nagadali Niemcom impertynencji.
Od pierwszej chwili zirytowała mnie niepomierna buta i aroganckie zachowanie Niemców, zarówno w czasie spotkania z nami, jak i po naszym odejściu, o czym powiadomił mnie nasz człowiek. Miał przyjaciela, naszego oficera łącznikowego przy Niemcach, który pierwszy przychodził do wagonu i ostatni wychodził. Znał język niemiecki, lecz miał nakazane, by nie dawał tego po sobie poznać.
Linię demarkacyjną wytyczyliśmy stosunkowo łatwo i szybko, ponieważ Niemcy zgadzali się z nami prawie we wszystkim. Dziwiło mnie to, ale przyczyny takiego ich zachowania nie rozumiałem. Dodam, że nasze obiekcje odnotowywali niezwykle starannie.
Kilka razy wdawałem się w polemikę z generałem Schulzem, który uciekał się do pouczania mnie, jak należy rozwiązywać taką czy inną sprawę. Powiedziałem, że nie potrzebuję mentora, co go rozeźliło do tego stopnia, że zaczął grzmocić pięścią w stół. Ostentacyjnie wstałem i wyszedłem nacieszyć się widokiem gwiaździstego nieba.
Po jakimś czasie wróciłem uśmiechnięty, pytając, czy możemy kontynuować normalne rozmowy. Niemiec spojrzał z wściekłością. Po zakończeniu posiedzenia nasz dyplomata przekazał mi, że Niemca zirytowało słowo „mentor”, gdyż jest żydowskie, a oni tej narodowości nienawidzą.
Po końcowym posiedzeniu Niemcy podarowali nam na pamiątkę jakieś drobiazgi. Nie tknąłem ich…
Kiedy odtwarzałem w pamięci wydarzenia roku 1940, miesiąc po miesiącu, nie mogłem się pozbyć jakiegoś uczucia trwogi, potęgowanego niefrasobliwym tonem naszej prasy i radia. Gazety wypisywały dytyramby o naszych sukcesach w sprawach wewnętrznych. W radiu nic tylko tańce i śpiewy przez całą dobę. Co więcej, na zebraniach partyjnych też panowała atmosfera niczym niezmąconego spokoju.
Latem 1940 roku Timoszenko został ludowym komisarzem obrony w miejsce Woroszyłowa. Opowiadano mi, że nie obeszło się bez udziału złowrogiego Mechlisa, który po kampanii fińskiej ostro występował przeciwko istniejącym porządkom w armii, a szczególnie krytykował Woroszyłowa. Widocznie te okoliczności odegrały wiadomą rolę.
Jesienią wyznaczono Mierieckowa* na szefa Sztabu Generalnego, zamiast Szaposznikowa*, którego obarczono obowiązkami zastępcy ludowego komisarza budownictwa obronnego.
W grudniu 1940 roku w Centralnym Klubie Armijnym zorganizowano naradę wyższych dowódców wojskowych, na której dyskutowano sprawy stanu gotowości bojowej i szkolenia wojsk, operacje obronne i ofensywne, działania dywizji strzeleckich na polu boju.
Obrady trwały sześć dni. Zabrało głos 50 znanych dowódców. Wszyscy opowiadali, jak będą atakowali i gromili wroga. A po naradzie generałowie zwierzali się mi z poważnych braków w przygotowaniu i wyszkoleniu bojowym wojsk, krytykowali Timoszenkę, jego zastępcę Kulika* oraz innych, mówili o przestarzałych regulaminach i taktyce nieodpowiadającej charakterowi wojny, jaką Niemcy prowadzili w podbitych krajach.
O obronie nie wolno było nawet wspominać, ponieważ narzucano doktrynę gromienia wroga na jego własnym terytorium. Szkolenia taktyczne i przygotowanie bojowe
Po przyłączeniu wschodnich połaci Polski znaczna liczba działaczy OUN zeszła do podziemia. Na początku 1941 r. nielegalne organizacje ukraińskie, nie wliczając w to polskich, liczyły ponad 1000 osób. (N.I. Władmircew, A.I. Kokurin,
Oprócz tego NKWD aktywnie działało przeciwko członkom OUN za granicą, przede wszystkim na okupowanym przez hitlerowców terytorium Polski. W notatce z dnia 3 grudnia 1940 r. Sierow podaje szczegóły operacji przerzutu na te tereny swego agenta „Ukraińca”, który wcześniej przeniknął do szeregów OUN i nawiązał bezpośrednie kontakty z jej kierownictwem. Po miesiącu „Ukrainiec” wrócił z zadaniem wywiadowczym od OUN. Podstawowym jednak jego celem było sprowokowanie rozłamu w krakowskiej organizacji OUN (
Pakt Ribbentrop-Mołotow składał się z dwóch części – protokołu właściwego o nieagresji oraz tajnego protokołu dodatkowego. Jego paragraf 2 stanowił: „W wypadku przekształcenia terytorialno-politycznego obszarów należących do państwa polskiego strefy interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone w przybliżeniu przez linię Narew–Wisła–San.
Kwestia, czy w interesie obu stron będzie pożądane utrzymanie państwa polskiego, zostanie definitywnie rozwiązana dopiero w toku dalszego rozwoju wypadków politycznych.
W każdym razie oba rządy rozwiążą tę kwestię w drodze przyjacielskiego porozumienia”.
Zgodnie z tym punktem przeprowadzono demarkację granicy między przyłączonymi do Niemiec i ZSRR częściami Polski.
