kaart oop en wys vir haar waar Salem is. “Dis ver, ons gaan lank reis om daar te kom.”
“Hoe lank?”
“Maklik vyf of ses weke.”
En met daardie woorde wéét Mary die lewe soos sy dit geken het, is vir altyd verby.
“Mary,” haar pa se diep sagte stem laat die trane opnuut oor haar wange loop, “jy gaan dit geniet, jy sal sien. Daar is baie ander kinders, jy gaan lekker vriende maak en jy is mos slim, jy sal die skoolwerk sommer gou baasraak. En dan sal julle ma dalk ’n bietjie rus kry.”
Mary weet goed haar ma kom feitlik nooit tot rus nie. En verwag dat almal om haar ook net so besig moet wees. Daar is altyd werk om te doen in die huis, die kombuis, die tuin, en alles moet eksie-perfeksie wees. Mary se ore het al dikwels getuit soos sy raas kry omdat sy eerder by die spruit wil speel as om vloere spieëlblink te vryf met lappe om haar skoene vasgemaak of om vrugte te skil wat dan ingemaak word in bottels wat soos soldate in rye op haar ma se geskropte rakke moes staan.
“Mevrou Moffat, jou huis is so gerieflik, so skoon en netjies, dis ’n plesier om hier te oornag.” Hierdie woorde is meermale deur besoekende sendelinge uitgespreek en Mary het dan opgelet hoe haar ma se wange gloei en haar oë blink. Sy en haar sussie het vroeg al geleer dat hulle idee en hulle ma se idee van skoon nie altyd ooreenstem nie. Anders as Ma-Mary wat in Engeland grootgeword het in ’n huis met diensmeisies, is Mary en Ann van vroeg al geleer om in die huis te werk, om te was en selfs te stryk, om tuin te maak, naaldwerk te doen en met vele ander take hulself bruikbaar te maak. Die twee dogters het so dikwels as wat hulle onder Ma-Mary se oë kon uitkom, ontsnap en in die tuin verdwyn om met die kinders van die plaaslike Batswanastam wegkruipertjie te speel, of saam met die Boesmantjies om ’n vuur te sit en houtdiertjies te kerf.
“Ek en Ann sal harder werk,” pleit Mary, haar oë smekend op haar pa gerig. “Ek sal die ander kinders leer lees en skryf.”
Haar pa trek haar nader, en soen haar op haar kop. “Maar jy, my slim kind, moet méér weet en ons kan jou nie self leer nie. Jy gaan die skoolwerk baie geniet en dit sal goed wees vir julle.”
Mary sluk haar trane en lig haar ken. Sy weet sy het nie ’n keuse nie.
Die tyd waarin Mary grootword maak nie voorsiening vir opstandigheid of die regte van kinders nie. Ouers se woord is wet en kinders moet gehoorsaam wees.
Tog is die saadjie van rebellie in Mary geplant tydens die lang reis na Salem. Hulle gaan eers suid van Kuruman af, soek dae lank na ’n deurgang oor die Oranjerivier waardeur die osse kan kom, trek al langs die kant van die Karoo (die plek wat die Khoisan “Die Groot Niks” noem), sukkel oor geswolle rivierlope en deur klipperige bergpasse en vir die eerste keer sien Mary en haar sibbe sneeu op die verre bergpieke.
Aanvanklik is die reis ’n groot avontuur, maar die slakkepas van die ossewa raak vervelig. Ma-Mary is heeltyd besig om weg te pak en oor te pak en uit te pak en verwag van Mary om met alles te help. As dit nie aartappels skil is nie, is dit skottelgoed was of die kleintjies met speletjies besig hou.
Haar pa se rustige stories en die uitspannings langs die pad om vuur te maak en koffie te brou is die hoogtepunte van die dag. Ma-Mary het van die begin af geweier om uit die wa te klim voordat ’n vuur aangesteek is en die ketel gekook het. Dit is Mary en haar pa se werk om te sorg vir vuur en vir koffie. Dit is middel winter, die nagte bitter koud, en soggens vroeg moet Mary eers deur ’n yslaag breek om water te kry om te kook. Tog is daardie tye saam met haar pa iets wat sy lank sou onthou.
Dit reën vir dae aaneen in die Klein-Karoo en die kinders sit soos nat hoenders in die wa. “Mary, dink iets uit wat julle kan doen. Jy is die oudste, leer hulle om te tel of lees weer vir hulle uit die Bybel.”
“Ek wil nie, Ma. My kop is seer, ek is moeg.”
Ma-Mary lig reeds haar hand om Mary te klap, toe haar pa van voor roep, “Kom gou julle, hier is iets aan die kom!”
“Wag, Mary, ek wil eers met jou praat. Jy gaan ook eendag ’n vrou wees en jy moet nou al leer wat jou belangrikste werk is. Jy moet alles, in alle omstandighede kan hanteer. Daar is nie iets soos ek wil nie, ek is moeg nie. Verstaan jy my?”
“Ja, Ma-Mary.”
Buite die wa het die reën opgehou, maar in die mistigheid is daar ’n vreeswekkende geruis wat al harder word. Spookgedaantes doem uit die newels op. Honderde, derduisende springbokke, soveel dat dit onmoontlik is om hulle individueel te sien, hardloop asof hulle aangedryf word deur ’n magiese malligheid. Die aarde bewe onder die aanslag van hulle hoewe en Mary en haar familie klou met groot oë aan die kante van die wa om nie uit te val nie. Die onrustige gemaal en geloei van die osse skommel die wa gevaarlik heen en weer.
“Ek het al gehoor van die jaarlikse trek van springbokke, maar ek het nooit gedroom ek sal dit self sien nie.” Haar pa se verwonderde stem laat die vrees in Mary bedaar, maar sy moet haar boetie en sussies kalmeer en saam met haar ma hardop bid vir oorlewing terwyl die gedruis uur ná uur voortduur.
Toe dit uiteindelik stil word, skyn die son flou deur die stofwolk wat deur die vloedgolf bokke opgeskop is en lê ’n spoor van verwoesting voor hulle. Bome is versplinter, bosse en gras is platgetrap. Van skilpaaie is net stukke dop oor en van hase en ander klein diertjies net klosse vel en hare hier en daar te sien. Verminkte bokke lê om hulle gesaai.
As dit nie was vir die groot bome waaronder hulle teen die reën geskuil het nie, was hulle wa seker flenters, maar genadiglik het die springbokke weerskante van hulle geswenk en hulle soos op ’n eiland gespaar.
“Ek sal dit nooit kan vergeet nie,” fluister Mary vir haar pa. “Dis die ergste ding wat ek ooit sal beleef.”
“Ons is gered, ons is nog almal hier. Dit, Mary, is ook die wonderlikste ding wat jy ooit sal beleef.”
Nadat hulle die oorblywende osse bymekaar gekry en weer ingespan het, gaan die moeisame tog voort. Die wa skommel deur die veld totdat hulle uiteindelik, ná ses weke, Grahamstad se grasdakgeboue in die verte sien.
Selfs Ma-Mary moes twee keer sluk toe sy die lang slaapsaal sien wat haar dogters met twintig ander meisies moet deel in die koshuis van William Henry Matthews se Methodist School op Salem, sowat twaalf myl van Grahamstad af.
“Dis so ’n mooi dorpie, Mary,” troos haar pa op sy rustige manier, “weet jy dat Salem se naam uit Genesis in die Bybel kom? Dit beteken vrede en,” hy gooi sy arm wyd oop, “kyk net die vredige heuwels en valleie en veldblomme alom. Julle gaan gelukkig wees hierso, jy sal sien.”
Mary hou haar pa styf vas, maar draai haar kop weg toe haar moeder haar vir oulaas wil soen. Sy hou haar trane terug, Ann se bewende handjie in hare, tot die wa met haar ouers om die verste draai in die pad verdwyn het, toe trek sy haar skouers terug en stoot haar ken vorentoe terwyl die trane oor haar wange af streep.
Skool bestaan uit slegs een teksboek: die Bybel. Hulle leer skryf deur Bybelversies te kopieer, leer lees en onthou deur dit op te sê, leer somme maak deur hoofstukke en verse bymekaar te tel, leer teken deur illustrasies vir Bybelstories te maak. Geskiedenis en Aardrykskunde is vanselfsprekend en Psalms sorg vir sangklasse.
Die ander dogtertjies sien neer op sendelingkinders, noem hulle “white Africans” en spot Mary oor haar outydse klere. Hulle is afgunstig op haar goeie punte in somme en haar vermoë om teksverse te onthou. Sy leer om ’n stoïsynse gesig na die wêreld te draai en haarself in ’n denkbeeldige kleed van onverskilligheid toe te draai.
Sy
