professor sit die bril in sy borssak. “Frans Smit. Ek verstout my, meneer Van der Merwe, om te sê dat hierdie woorde vir moderne lesers … hoe sal ek sê … vreemd is, selfs heeltemal duister, en dan wonder ’n mens oor dinge soos of die skrywer enigsins belangstel in kommunikasie met sy lesers.”
Daarop sal hy graag probeer antwoord. “Ek wil kommunikeer. Ek probeer bydra tot die evolusie van die Afrikaanse novelle. Ek glo dit is nodig en belangrik. Maar op my voorwaardes. Ek stel belang in verruiming en verkenning, sonder die kettings van konvensie.” Maar die een met die stemme en oorringe wie se beurt onderbreek is, was nog op sy voete en het opgewonde op sy reg aangedring. “Wát beteken: ‘Die eiland se vlak reede staan versmet van geseilde lyke? En wat is ’n bólkevanger? Ek sien min daarvan in my taal- en woordeboeke.”
Die professor het weggekyk, sy kop geskud. Die gespreksvlak was te laag. Daar was ’n gebrom in die saal, sommige skrifgeleerdes en taalkonstabels was openlik ontevrede, en die kleintjies het gehoop die grotes byt hom dood. Hulle het op die toepassing van hulle standaarde aangedring, op erkenning van die beste moderne opvoeding waarvoor hulle pa’s in goeie trou betaal het. Tot sover het hy hom bedwing. Hy weet nie meer waarom hy daardie mens ingevlieg het nie, miskien uit oormatige selfverdediging omdat hy self onseker was oor die akademiese geldigheid van sy beskouings. Hy moes die man geïgnoreer en met die professor gepraat het. Of het die sinisme, die bitter misantropie hom toe al regeer?
“Andersom! Jy sien min van jou woordeboeke daarin. Koop vir jou ander. Praat met my oor oorspronklikheid, ordening, objektiwiteit.” Dit bly dom om die hand te byt wat jou voer, maar hy was in opstand. “Een spesie wat myns insiens maar mag uitsterf, is literêre kritici en resensente. Ek het hulle nie nodig nie; ek kan self lees en het ’n weersin in teoretiese bespreking. Nou het ons hierdie afrigters wat graag aan die publiek voorsê sodat hulle nie self hoef te lees nie. Soos die Middeleeuse Kerk ontmoedig julle die publiek om boeke te lees of selfs te besit. Die nuwe sensuurraad. Wat is julle nut en bestaansreg eintlik? Is julle wagte wat die kantele van die Afrikaanse letterkunde patrolleer? Moet julle potensiële kopers waarsku teen ’n kat in die sak? Of soek julle goedgelowige onkundiges om julle gewaande kennis op te demonstreer? Parasiete, met ander woorde, wat op ander se werk teer. Julle sien in elke nuwe boek daardie ego-zol waarna julle so smag, ’n kansie om julle ou vaksoldaatjies af te stof en te paradeer. Die ‘intertekstualiteit’, ‘die parodie van dit of dat’. Spaar ons julle bloedlose geleerde disseksies, of as julle moet, doen dit met julle eerstejaars agter ’n toe deur. Julle is vol beterweterige teregwysings, waardelose vergelykings met ander. Wat het ék in godsnaam met ander te doen? Julle soek julle naam in die koerant gedruk, met julle akademiese possie daarby.” Nou was hy Hamlet wat vir Rosencrantz en Guildenstern afjak: Voertsek, gaan speel by julle maatjies. “Julle indrukke is gegrond op julle eie tweede-handse lewenservaring en patetiese persoonlikhede. As jy genoeg resensente genoeg kan betaal, word enige boek ’n sensasie. As julle dit beter as ék kan doen – waarop wag ons? Skryf self.”
“Dit is nie nodig om die vraesteller aan te val nie,” het die voorsitter gesê. “Antwoord net, so goed u kan.”
Hy het na die tafel gedraai, nog altyd gesteurd: “Hoekom weet hy nie wat dit beteken nie? As jy Afrikaans op see wil hoor, gaan luister op daardie glasveselmonsters wat die oseaan stroop van wat daarin lewe en by tienduisende in blokke verys vir uitvoer Ooste toe, vir kunsmis, katkos, veevoer, daardie soort ding. Ligpienk krefies kleiner as ’n baba se voet.” Hy het met voorvinger en duim gewys: “Snotterige viermaande-stokvissies nog sonder skelet, skaars gebore tjokka. Dit is die calamari op jou spyskaart, ingeval jou woordeboek dit ook nie weet nie.”
“Bly by die punt, asseblief, meneer Van der Merwe. Dit is ’n legitieme vraag, antwoord net.”
Hy was nog meer geïrriteerd. “Is ek gehuur om hier les te gee? Wat is sy vraag anders as ’n vertoning van verstommende onkunde? Selfs vir ’n resensent … alles in ag genome.”
Die uitdrukkinglose gesig van die halfgeskeerde snuiter in die agterste ry het woorde in sy gedagte ingeryg wat sy gevoel op die oomblik sou beskryf: Soos ’n jeugdige in sy eerste paring die negemaaltafel agterstevoor opsê om nie met ’n drenkeling se gekerm ontydig te strand nie, bedwing hy hom deur óór die gehoor heen teen die agterste muur van die saal te staar (’n 1930’s-art deco-saal, drie klein langwerpige projeksie-vensters vir 8, 16 en 32 mm-film onder die plafon en twee vierkantige luidsprekers in swart korwe aan weerskant teen die muur) totdat die geriffelde slingerpatrone in die growwe liggroen pleister en in die houtpanele onderom die mure sy aandag oorneem, en hy stadig, stadig afkoel. Tóé het hy gevoel dat hy kinderagtig en kleingeestig was, maar nie vir lank nie. Oor sy vreemde, onverwagte uitbarsting het hy later gedink: Dit is reg, die uitgewery kan Woordfees ’n apologie aanbied as hy wil: Van der Merwe se aggressiewe houding was vir ons ’n verleentheid. Maar nie van sy kant nie, hy was reg.
“Vergewe hulle, meneer Van der Merwe,” het die voorsitter gesê. “Hulle werk maar vir die daaglikse wurgpatat en tee, soos ons ander. Maar waar kom jy aan jou besondere terminologie?” Dit was ’n reddingstou, behendig gegooi, en hy het dit dankbaar gevang. Hy het weer die vraesteller in die gehoor gesoek; hy sou versoenend probeer wees.
“Hoe ek by my seepraat uitkom … Herken u die woord scheepspraet? Nie? Hooft, Vondel. Ek vertaal uit sestiende- en sewentiende-eeuse Nederlands, gewoonlik die Wes-Friese dialek: Texel, Terschelling, Schiermonnikoog. Dan gooi ek iets Kaaps by en roer goed op medium hitte. Afrikaans was nooit ’n seetaal nie; hier was net Hollands en van 1795 af net Engels. As jy Afrikaans op see wil hoor, gaan luister op die banke agter Dasseneiland: ‘Die kroegman kom moun in die wielhuis, hul’t al weer in my bonks gepis, Pa.’”
Hy was dadelik jammer daaroor. Dít was verkeerd; deur tot die student se peil te daal om ’n ontevrede gehoor se guns te wen het hy hom verneder. Dit was beslis verkeerd. Die voorsitter het hom weer gered.
“Pa?” vra hy. Hy klink opreg verbaas.
“Skipper. Schip heer. Sestiende-eeus. Maar dit hoor jy nie meer nie.”
Die resensent van die Sondagblad vra: “Skeepsname, meneer Van der Merwe, kry die bepalende lidwoord ‘die’ voor, so sê die reël: Dié Alabama … kom byvoorbeeld oor die see. Maar jy praat hier van Tijger en Burcht van Leiden asof hulle honde is.”
“Of perde. Só was dit toe my stories gebeur het. Vir seevolk was daar geen reëls nie. Mense het net gepraat, min kon skryf. Reëls was daar nie.”
Die man van die Sondagblad wys ’n dik groen boek. “Daar bestaan nou reëls.”
“Ek weet nie wie julle handboeke en woordeboeke en spellyste opstel nie. Gebruik hulle wanneer en soos jy wil. Ek gebruik dit nie; my gevoel is hulle is onbetroubaar, misleidend. As “skip heer” destyds goed was, het niks gebeur om dit nou sleg te maak nie.”
“’n Komitee van die Akademie …”
“Nou, hoeveel matrose was in daardie komitee?”
“Jou lesers is blykbaar tevrede,” paai ’n dosent van ’n noordelike universiteit. “Hulle word deur die misterie betower, soos ek.”
Moontlik was dit so. Maar die populêre pers was nie oortuig nie; die populêre pers, die dagblaaie en tydskrifte en wat destyds nog radio was, het gewerk uit ’n boek met clichés waarin ankers gegooi en seile gehys word. Nee, verduidelik hy met nadruk: Seile en ankers is láát vál; ra’s is gehys, nie seile nie. Behalwe in bote, langsgewys getuig. En hulle kyk hom aan asof hy dit uit sy duim suig: Wat is dit tog met Van der Merwe, bestaan sulke woorde dan nie net in storieboeke nie? Reëls word dan juis as gids vir storieboekmakers en joernaliste neergelê.
“Professor Smit, wil u voortgaan?”
