toe
Dit was met ’n groot knop in my keel dat ek my familie op die Kroonstad-stasie gegroet het. Die treinrit Pretoria toe was ’n mengsel van hartseer en opwinding – opwinding omdat daar ’n nuwe hoofstuk in Pretoria op my gewag het, hartseer omdat ek skielik alleen en baie kwesbaar gevoel het. Dit was die eerste keer dat ek so ver van my familie en vriende sou woon. Ek was nie bewus van enigiemand wat ek ken wat ook by Tuks sou studeer nie.
My eerste jaar van meganiese ingenieurswese was nie vir my ’n aangename ervaring nie. Ek het die aanpassing wat dit sou verg hopeloos onderskat. Koshuislewe was nie heeltemal wat ek verwag het nie – vir die eerste keer in my lewe moes ek daaraan gewoond raak om geen privaatheid te hê nie, sowel as aan ’n omgewing waar laat nagte en konstante lawaai die norm was. Om sake te vererger, het ek my studies nog minder geniet. Toegepaste wiskunde en fisika was eenvoudig net nie my sterkpunt nie. Met ’n gespook en ’n gespartel en twee hereksamens later het ek uiteindelik my eerste jaar geslaag. Maar in my hart het ek geweet dat my droom om die motorbedryf te betree nie deur middel van ’n graad in meganiese ingenieurswese verwesenlik sou word nie. ’n Paar weke voordat dit tyd was om na Pretoria terug te keer vir my tweede jaar het ek my ma in my vertroue geneem. Met haar gebruiklike diplomasie het sy my pa op die slegte nuus voorberei. Ondanks die ernstige finansiële implikasies van die terugbetaling van my Yskor-beurs, het hy ingestem dat ek van kursus kon verander. Daarvoor sal ek hom ewig dankbaar wees.
Watter ander studierigtings kon ek volg? Ek het letterlik die Universiteit van die Oranje-Vrystaat se jaarboek deurgeblaai en op die ingewing van die oomblik op ’n BCom-graad, met vervoerekonomie as hoofvak, besluit. Aangesien my ouers intussen Bloemfontein toe getrek het, kon ek nou vanaf die huis studeer.
Ek het my studies aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat vanuit die staanspoor geniet. Die meeste van my vakke het my belangstelling geprikkel en dit was ’n groot troos om weer terug by die huis te wees. Omdat ek baie skuldig gevoel het dat my pa die ingenieurswesebeurs moes terugbetaal, wou ek hom nie vir sakgeld vra nie, en het ek deeltydse werk gesoek. Een van my minder suksesvolle pogings was om Simba-skyfies by die plaaslike stampmotorrenne te verkoop. My karige wins van minder as R1 vir ’n hele aand se harde werk onder die skare het my van daardie mandjie-om-die-nek-werk gered.
Kort daarna was ek gelukkig om werk te kry as toonbankassistent by Stellenvale, ’n drankwinkel in Bloemfontein. Die lesse wat ek by tannie Hester Pretorius, die bestuurder, geleer het, was veelvuldig en waardevol. Sy was ’n uitstaande sakevrou, streng en puntenerig. Al die banknote in die kasregister moes in netjiese hopies gesorteer word, met Jan van Riebeeck se kop na bo. Elke Saterdagmiddag moes ons voorraadopname doen, en indien die boeke nie tot op die laaste bottel geklop het nie, moes ons maar weer van vooraf begin. Haar verbintenis tot sake-etiek en goeie bestuur was die King-kode ver vooruit!
Ek het die voorreg gehad om drie jaar lank gedurende naweke en universiteitsvakansies daar te werk. Afgesien van haar bestuurstalent het tannie Hester ook ’n wonderlike humorsin gehad. Hoewel sommige van ons erg beskonke klante ’n groot bron van vermaak was, is waardevolle lesse ook geleer – sy het daarop aangedring dat hulle altyd met respek behandel moes word. Dit was my eerste kennismaking met die praktiese realiteite van besigheid, wat baie waardevol vir my studie en toekomstige loopbaan was.
My tweede jaar as BCom-student staan uit in my geheue om twee redes. Vroeg in Februarie van daardie jaar, 1968, het ek Tillie, my aanstaande vrou ontmoet. Dit het gebeur tydens die gebruiklike verwelkomingsfunksie vir eerstejaarstudente in die H.F. van der Merwe Scholtzsaal. Al die nuwelinge moes koponderstebo teen die muur staan, gereed vir “inspeksie” en ondervraging deur die senior studente. Een persoon in besonder het dadelik my aandag getrek. Toe ek by haar kom, haar kop oplig, en in haar oë kyk, het ek geweet. Sy was beeldskoon en ek kon haar karakter en intelligensie aanvoel. Toe ek daardie aand by die huis kom, het ek opgewonde vir my ma vertel dat ek die vrou ontmoet het met wie ek gaan trou. Min het ek geweet dat dit bloed, sweet en trane sou kos om haar op die ou end wel te oortuig!
Die tweede belangrike herinnering aan my tweede jaar as BCom-student het te doen met my blootstelling aan ’n uitstaande dosent, prof. Johann Nortje. Te danke aan hom het my passie vir bemarking deeglik wortelgeskiet. Sy lesings was boeiend, met entoesiasme aangebied en sy gevallestudies het my verbeelding aangegryp. Saans voordat ek gaan slaap, het ek my handboek The fundamentals of marketing (1964), deur prof. William J. Stanton van die Universiteit van Colorado, verslind. Nog ’n boek, The principles of marketing, deur Tousley, Clark en Clark, is gou by my gunstelingleeslys gevoeg. Elke dag in prof. Nortje se klas het ek meer en meer vasbeslote geword om ’n loopbaan in die opwindende wêreld van besigheid en bemarking te volg.
Ek het ook in hierdie tyd my eerste motor gekry – die legendariese 1961-Renault Dauphine, wat oorspronklik my ma s’n was. Daarna het my twee ouer broers die motor gebruik, toe hulle studente was. My entoesiasme vir hierdie klein wit 850 cc-motortjie het geen perke geken nie. Dit het egter ’n aantal gevolge gehad. Dit het my kennis van en belangstelling in motors verder versterk. Dit het ook ’n fanatiese Renault-ondersteuner van my gemaak – wat uiteindelik daartoe gelei het dat ek my in 1973 by Toyota sou aansluit.
In daardie dae was dinge baie anders. Ten spyte van die feit dat my brandstofrekening minder as ’n ongelooflike R1 per week beloop het, het die Dauphine steeds ’n groot deel van my sakgeld geabsorbeer. Ek was alewig besig om die enjin aan te pas vir beter werkverrigting en bykomstighede vir die motor se voorkoms by te voeg. Hierdie deurlopende aanslag op my solvensie het my aangemoedig om harder te studeer en my deeltydse werk by Stellenvale na die beste van my vermoë te doen. Ook het die Renault ’n belangrike rol in my verhouding met Tillie gespeel. In my oë het my Dauphine ons met styl van punt A na punt B geneem, of dit nou Sondagaande kerk toe was of na die inryfliek, wanneer ons dit kon bekostig. Ongelukkig, omdat die motor alreeds ietwat lank in die tand was, maar ook as gevolg van my nimmereindigende gepeuter met die enjin, het my klein wit motortjie nogal temperamenteel geraak – en somtyds, veral op koue winteraande, sou die battery te swak wees om die enjin aan te skakel. Tillie het in daardie stadium nog nie ’n bestuurderslisensie gehad nie, en sy was die aangewese een, alhoewel verontwaardig, wie die motor aan die brand moes stoot. Dit het meer as een romantiese aandjie in die wiele gery!
Na ek my BCom-graad met bedryfsekonomie en vervoerekonomie as hoofvakke verwerf het, het ek voortgegaan met my honneurs op ’n deeltydse basis. Om dit te finansier het ek in Desember 1969 by Kloppers begin werk as ’n leerlingbestuurder. Kloppers was die voorste afslagwinkel in Bloemfontein, soortgelyk aan Game en Dion wat die produkreeks en aanslag betref. Willem Klopper was die eienaar en Richard Fouché die bestuurder, albei bekwame en aggressiewe kleinhandelaars. Hierdie familiebesigheid bly tot vandag toe een van die prominentste kleinhandelaars in die Vrystaat.
Daardie Desember by Kloppers was vir my ’n vuurdoop. Dit was hul besigste tyd van die jaar, en ek moes instaan as verkoopsman, kassier en selfs skakelbordoperateur. Elke oggend om 06:30 het ons voorraad begin uitpak en was die meeste aande ná sewe nog besig met aflewerings. Ondanks die lang ure en harde werk het ek regtig die verskillende take geniet, veral verkope. “Oom Willem” en Richard was moeilik om voor te werk, maar altyd regverdig. Ek het gou besef dat dit in die besigheidswêreld alles oor die lewering van resultate gaan. Kom wat wil, verkoopsdoelwitte moes bereik word, en die boeke moes elke dag klop. Om agter ’n toonbank te staan as ’n anonieme persoon met maar min status in die oë van die publiek, was ’n waardevolle ondervinding. Klante se optrede, goed of sleg, was in baie opsigte ’n openbaring. Ek moes leer hoe om aggressiewe, selfs beledigende gedrag te hanteer, en gou besef dat sommige klante nie altyd heeltemal eerlik en eties is nie. Tog, soos ek by tannie Hester geleer het, het ek almal met respek behandel. Gelukkig was die oorgrote meerderheid vriendelik en opreg, en het my vriende geword.
’n Paar maande later is ek gevra om ’n Kloppers-minitak in die Bloemfontein-middestad te open. Dit was ’n klein winkel, naby al die groot banke geleë, en ek was die enigste personeellid. Ek moes ’n hele reeks handelsware, van damesbroekiekouse tot yskaste van die hand sit. Oom Willem het elke middag klokslag
