antwoord Magriet se vrae sonder om ooit daaraan te dink dat hulle uit onsekerheid en agterdog spruit. Hy twyfel nie aan sy eie eerlikheid nie, hoekom sou enigiemand anders?
“Waar kom sy vandaan?”
“Dis ’n lang storie.”
“Jy’t baie lang stories.”
“Ek kom ’n lang pad.”
“Wat’s haar naam?”
“Eerste.”
“Eerste?”
“Haar Xhosa-naam is Mafungwashe.”
“Mafung- …” Magriet sukkel om die naam uitgespreek te kry.
“Presies!”
Magriet staar hom ’n oomblik stil aan voor sy die vraag gevra kan kry: “Het julle …?”
Hy verstaan skielik wat sy bedoel. Dit gaan sy verstand te bowe dat sy so iets kon dink. Hy skud sy kop met ’n frons op sy gesig wat Magriet tot orde roep. “Nee.”
Magriet het genoeg gehoor. “Belowe jy om ’n goeie man te wees?”
“Ek belowe.”
“Dan is my antwoord ja.” Formeel gesê, maar sy gee ’n tree nader.
Pieter knik. Hy beweeg op sy beurt nader, maar raak nie aan haar nie.
Toe die Oosthuizens se ossewa die volgende oggend vertrek, staan Pieter en Magriet langs mekaar en kyk hulle agterna. Eerste staan ook en kyk, tien tree agter die nuwe paartjie.
Om oor soveel jaar terug te kyk, is ’n waagstuk, maar ek kan my voorstel dat hierdie episode in die lewe van Pieter de Witt soos volg afgeloop het: In Februarie 1839 kom hy en sy vrou, Magriet, saam met Eerste in ’n vallei in die heuwelwêreld duskant Weenen aan. ’n Raps meer as twee maande gelede is, soos die kraai vlieg, die Slag van Bloedrivier sestig myl hiervandaan deur Andries Pretorius en vierhonderd drie-en-sestig manne, met tweehonderd agterryers, teen Dingaan se tienduisend krygers gewen. Dit is ook net meer as ’n jaar nadat Dingaan nie ver hiervandaan nie, by Umgungundlovu, vir Piet Retief en sewentig Voortrekkers om die lewe gebring het. Met eerwaarde Francis Owen wat staan en toekyk.
Maar tien teen een wis Pieter nie veel van hierdie geskiedenis nie. Jakob Oosthuizen het hom ’n bietjie kon vertel; ander brokkies het hy sekerlik langs die pad ingewin by mense wat hy en sy twee medereisigers raakgeloop het.
Pieter was ongetwyfeld met hartseer vervul oor die dood van Retief, met wie sy ouers nog in Grahamstad bevriend was. Maar aan die geskiedenis – daarvan kan jy verseker wees – het Pieter hom min gesteur. Sy gedagtes, heelpad van die Umzimkulurivier af, was by die inslaan van sy penne, die bakens waardeur hy die grens van sy plaas, sy eie plaas, wou afmerk. Hy glo daarin dat sy lewe sal orde en rigting kry sodra hy sy eie lappie grond het. Hy glo ook dat ’n mens dinge reg moet doen.
Dis maklik om nóú so te sê, maar eintlik was sy doelwit baie eenvoudig: Hy wou ’n plaas afbaken, gaan boer. In vrede gelaat word.
Wanneer hy die eerste stok inkap om die afbakening van sy plaas te begin, is Magriet en Eerste aan sy sy. Hy gebruik ’n klip om die stok in te dryf in die aarde in, en wanneer dit diep genoeg is sodat nóg wind nóg weer dit sal ontwortel, gooi hy die klip eenkant neer.
Hy kyk na die stok en na die horison. “Ek noem hierdie plaas Donkerland,” verklaar hy. “Sodat ons nooit sal vergeet waar ons is nie.”
Magriet kyk toe, in haar mooi paisleypatroonrok en kappie. En agter haar, ’n goeie klompie treë terug, staan Eerste, skouers kaal, en haar aardse goed in haar hande geklem.
Pieter gaan staan met sy rug na die stok, teenaan die stok. Hy haal diep asem, en neem dan die eerste tree in Donkerland in.
2
’n Stukkie grond
Dit is waarvoor ek gebid het: ’n stukkie grond, nie te groot nie. Met ’n tuin, en naby die huis ’n fontein vars water, en ’ n stukkie woud om dit af te rond.
— Horatius
1840
Wanneer ek ook al oor die geskiedenis – óns geskiedenis – nadink, dan tref dit my telkens dat daar een ding is wat Afrika die De Witts geleer het, en dit is iets waarop jy maar kan ag slaan: Hy wat oppermag verkry deur bloedvergieting kan nooit rustig slaap nie.
Kyk nou maar: Dingaan, koning van die magtige en trotse Zoeloenasie, het in 1828 koning geword deur sy halfbroer Shaka te laat vermoor – met die hulp van een van sy ander broers, Umhlangana. En sodra daar bloed in ’n familie gevloei het, is dit asof almal kop verloor. Dit is asof hulle hul skaamte verloor het. Hul skaamte en afsku van doodslag.
Dingaan het sy hoofstat, Umgungundlovu, asook verskeie ander militêre vestings, in die Emakhosini-vallei ten suide van die Witumfolozi-rivier gebou. Net om die draai, kan jy maar sê, van waar Pieter de Witt Donkerland gevestig het. Dingaan het hom omring deur sy vroue en howelinge, sodat Umgungundlovu altesame vyfhonderd mense gehuisves het. Sy krygers was altyd paraat in dié militêre kampe, maar hy kon ook staatmaak op derduisende volgelinge wat binne dae na sy hoofstat kon opruk.
Dingaan was ’n minnaar van vele, maar ook ’n uitgeslape leier. Jy ken die geskiedenis: Nadat die volgelinge van Sekonyela, die Tlokwa-hoof, ’n groot aantal beeste by Dingaan geroof het, het Dingaan vir Piet Retief gemanipuleer om die vee te gaan haal en terug te besorg – in ruil vir ’n paar grondkonsessies. Wat dalk nie so algemeen bekend is nie, is dat teen die tyd dat Dingaan vir Retief, sewentig medetrekkers en dertig agterryers op 6 Februarie 1838 laat vermoor het, daar al verskeie Zoeloehoofde was wat nie meer met Dingaan saamgeloop het nie. Een van hulle was Mpande, halfbroer van Shaka en Dingaan, wat saam met sy volgelinge met vee geboer het in die omgewing van die dorpie Pietermaritzburg, wat gestig is deur die Voortrekkers nadat Dingaan by Bloedrivier verslaan is. Mpande het gevoel hy is bestem vir groter dinge. Hy het egter geweet hy sou nêrens kom sonder die hulp van die Trekkers nie.
Probeer nou hierdie prentjie vir jou indink. Mpande sit in die veld op ’n heuwel ten noorde van Pietermaritzburg, omring deur hoofmanne, raadgewers en sy eie krygers. En hy onderhandel met Andries Pretorius, die gevierde Voortrekkerleier en kryger wat reeds in 1838 uit die Kaapkolonie in Natal aangekom het. By hom is Jan Serfontein en ’n jong Trekker wat as tolk optree, met ’n klompie gewapende jong boere wat die gesprek van ’n afstand dophou. Almal mense wat goed bekend was aan onse patriarg, Pieter de Witt.
“Nou goed,” roep Mpande uit.
Die twee Trekkers draai terug na hom en sy hoofmanne. Hulle kyk vraend na die tolk. Die gesprek is op ’n mespunt en hy knik net, waag dit nie om nou iets te sê nie.
“Veertigduisend,” sê Mpande. “Maar dan moet dit die einde van Dingaan wees.”
Dit is hoeveel beeste Mpande aanbied in ruil vir die hulp van die Trekkers. Die wit boere uit die suide van die land moet Dingaan, die eens magtige leier maar nou gekasty deur troubreuk deur so baie van sy hoofmanne, op sy knieë dwing.
Maar eers het Mpande vasgeskop, wou nie meer as negentienduisend stuks vee afstaan nie. Pretorius en Serfontein het aangedring op veertigduisend, en in ’n stadium moes die tolk, Johannes, benoud toekyk hoe die twee Trekkers skielik hul rug
