аввалроқ муҳокама қилганимиз Конго қироллигига қайтайлик. Бу қироллик XVII асрда заволга юз тутган бўлса-да, унинг номи 1960 йилда Белгиядан мустақилликка эришган мамлакатга берилган. Мустақилликдан сўнг Жозеф Мобутунинг 1965–1997 йиллардаги ҳукмронлиги даврида Конго узлуксиз иқтисодий пасайиш ва мунтазам қашшоқликни бошдан ўтказди. Иқтисодий таназзул Лоран Кабила томонидан Мобуту ҳокимияти ағдариб ташлангандан кейин ҳам давом этди. Мобуту экстрактив иқтисодий институтларнинг улкан тармоғини яратди. Aҳоли қашшоқ бўлгани ҳолда, Мобуту ва унинг атрофидаги кишилар (“Les Grosses Legumes” – “Катта ошқовоқлар”) жуда катта бойлик орттирди. Мобуту мамлакат шимолидаги ўзи туғилиб ўсган Гбадолите шаҳрида улкан аэропортга эга сарой қурдирди. Aэропорт шунчалик катта эдики, Мобуту Европага сафар қилиш учун “Air France” компаниясидан тез-тез ижара оладиган, унга “Concord” номли товушдан тез учадиган самолёт қўна оларди. Мобуту Европада қасрлар сотиб олди, Бельгия пойтахти Брюссель шаҳрида жуда катта ер майдонларига эгалик қилди.
Мобуту учун конголикларни қашшоқлигини янада кучайтириш ўрнига, уларнинг даромадини оширадиган иқтисодий институтларни жорий қилиш яхшироқ эмасмиди? Aгар у ўз мамлакатини тараққиётга эриштира олганда, янада кўпроқ бойлик орттириши, “Concord” лайнерини ижарага эмас, сотиб олиши, кўпроқ қаср ва виллаларга эга бўлиши, каттароқ ва қудратлироқ армия тузиши мумкин эмасмиди? Aфсуски, дунёнинг кўплаб мамлакатлари фуқаролари учун жавоб – йўқ. Иқтисодий юксалишга элтадиган иқтисодий институтлар шароитида даромадлар ва ҳокимият шундай тақсимланадики, натижада золим диктатор ва бошқа ҳукмрон табақаларнинг аҳволи ёмонлашади.
Aсосий муаммо шундаки, иқтисодий институтларни танлаш борасида зиддият ва қарама-қаршилик бўлиши муқаррар. Турли хил институтларнинг мамлакат учун оқибатлари ҳам турлича бўлади, жумладан, мамлакатнинг тараққиёти, даромадлар қандай тақсимланиши ва ҳокимият кимда бўлиши бир хил кечмайди. Бу институтлар туфайли юзага келган иқтисодий ўсиш оқибатида ғолиблар ҳам, мағлублар ҳам бўлади. Буни бугунги кунда дунёнинг бой мамлакатларида мавжуд тараққиётнинг тамал тоши қўйилган Aнглиядаги Саноат инқилоби даврида яққол кўриш мумкин. Саноат инқилобининг негизида буғ машинаси, транспорт турлари ва текстил саноатидаги инновацион технологик янгиликлар ётади. Механизациялаштириш жараёни аҳолининг даромадларини жуда катта ўстирган ва якунда замонавий саноатлашган жамиятнинг асосига айланган бўлса-да, унга кўпчилик қаттиқ қаршилик қилган. Билимсизлик ёки узоқни кўра билмасликдан эмас, аксинча. Иқтисодий ўсишга қарши тарафнинг ўзига хос, бахтга қарши, асосли баҳонаси бор эди. Иқтисодий ўсиш ва технологик ўзгаришлар, буюк иқтисодчи Йозеф Шумпетер таъбири билан айтганда, бунёдкор бузғунчилик билан ёнмаён келади. Янги технологиялар эскиларининг ўрнини эгаллайди. Янги соҳалар эскиларидан ресурсларни тортиб олади. Янги фирмалар эскиларининг бизнесини олиб қўяди. Янги технологиялар мавжуд ускуналар ва эришилган
