давридан янада шиддатли ва аянчли ўтган иккинчи даврини ҳам қаттиқ алам билан хотирлай бошлади.
Ўша пайтгача бутун айбни айрим шахсларга юклаганди. Аҳолининг ахлоқи, эътиқоди бузилган эди, Истанбул завқдан ва ўйин-кулгидан бўлак ҳеч нарсани ўйламасди. Шундай катта мамлакатда астойдил, юрак-юракдан Оллоҳ дейдиган бирор кимса қолмаганди. Уларни Ҳақ йўлига солиб юриш вазифасига тайинланган уламо бошдан охиригача жоҳил, қўрқоқ, манфаатпараст ва ғаламис эди.
Фақат ер юзини бошидан охиригача юважак бир қон ва оташ тўфонигина бу жабр-зулмларга чек қўйиб, мусулмончиликнинг илк софлигига қайтара оларди. Аммо у қўлига тушиб қолган ҳар хил тарихий китобларни ўқиб чиққанида шу нарсани англадики, ўтган замонларнинг ҳозирги замонлардан ҳеч қандай фарқи йўқ экан. Қадим замонлардан бери дин доимо зулм ва ҳийла-найрангга хизмат этган. Асрлардан бери яшил қўшин кечган ерларда абадий бир яшил кеча ҳукм сурган.
Сомунжуўғли мадрасасидан бошланган ва аста-секин кенгайиб, бутун ҳозирги замонни ҳам қамраб олган ёнғин, усмонлилар тарихи, ислом ва пайғамбарлар тарихи ичида ҳам энг қадимги замонларгача етиб борганди. Бу ёнғин кечган ерларда муҳташам, дабдабали пештоқлар тўкилар, қуббалар чўкар, харобага айланган кўчалар ва уйлардан бошқа бир нарса қолмас эди.
Аммо бу ёнғин тарихнинг ғира-шира чегараларида ҳам тўхтамади, аста-секин кўк юзини ҳам қоплай бошлади. Шунда Шоҳин афандининг зеҳнида қўрқинчли саволлар уйғонди.
Бир қонунки, у абадиян ёмонликка татбиқ этилса, ҳар хил суиистеъмолларга, зулмларга йўл қўйса, у қонуннинг тўғрилигига ва қонун чиқарувчининг юксак қудратига шубҳа билдирмоқ жоиз бўлмасмикан? Тарихда маъбуддан мўл бир нарса кўринмасди. Ҳаммасининг айри дини, пайғамбари, айри-айри урф-одатлари бор эди. Ҳаммасининг тарафдорлари ўз маъбудларини ҳақиқий маъбуд, бошқаларникини эса ёлғондакам ва хурофий деб даъво қилардилар. Шундай экан, ҳаммаси ҳам инсон ижоди, инсон хаёлининг маҳсули бўлиши мумкин эмасмиди? Бу тақдирда руҳнинг абадий ҳаётидан умид қилиш ноўрин эмасмикин?
Бунга ўхшаш талайгина саволлар ёш софтанинг зеҳнида бирин-кетин уйғона бергач, у ақлдан озган кишидек даҳшатга тушиб кетди, ичига ёмон бир руҳ кириб олгану, уни ҳайдаб чиқармоқчи бўлгандай бошини ҳужрасининг совуқ тошларига уриб тавба ва тазарру қиларди. Шубҳа ёмон бир қурт каби Шоҳин афандининг руҳини кемирмоққа, маъсум эътиқодини аста-секин барбод қилмоққа бошлаган эди. Баъзи бир пайтларда унинг зеҳнига ғалати бир ланжлик, қалбига чуқур бир сукунат чўкарди. Шундай пайтларда у ўзини бу хасталикдан тамомила қутулдим деб ҳисоблаб севиниб кетарди. Аммо орадан озроқ фурсат ўтгач, ўлди деб ҳисоблаган қурт қайтадан тирилиб, бошлаган ишини янада кескинроқ давом эттираётганини ҳис этарди. Кимдандир ёрдам сўрашни эса у истамас эди. Бу шубҳа шундай бир нарса эдики, агар инсон бир карра инонмаслик касалига дучор бўлдими, умрбод жаҳаннамнинг оташлари ичида ўзини қовуриб юради Шу сабабдан уни бирор кимсага айтиб, сир-асрорни очмоқ асло жоиз эмасди.
Ўша йили Истанбулда
