қўлидан қутқариб олганди.
Бу Мажид Мулла, Зайнал домланинг – мударрислар билан яқин алоқада бўлгани ҳолда – Сомунжуўғли мадрасасида энг қўрқадиган одами эди.
Мажид Мулла сарой имомларидан бирининг ўғли эди. Ёш мулланинг отаси орқали ора-сира Абдулҳамидга17 махфий маълумот бериб туриши, ҳатто дарсда подшоҳга қарши бир сўз айтган бир мударрисни Халабга сургун қилдирганини гапиришарди.
Бу Мажид Мулла ҳам бошқа бир олам эди. Кўриниши мазлум, хайрихоҳ, тарбияли бир Истанбул боласига ўхшарди… Зайнал домланинг оташин диндорлиги каби унинг зоҳири назокати ва олижаноблиги ҳам кунлардан бир куни Шоҳин афандини алдаб қўйганди.
Шоҳин афанди оғир бир туш кўраётган одамдай турли бу хаёллардан, хотиралардан ўзини қутқаролмасди.
Онадўли қишлоқларидан оч, қашшоқ, бошларида бир йиртиқ салла, елкаларида бирор чарм хуржун билан бу ерга келган хаста, ақлсиз, насл-насаби номаълум, ярим девона болалар – қорли ҳаволарда овқат қидириб шаҳарларга тушиб келган оч бўриларга ўхшаб фақат соғликдан, иштаҳадан ва ҳайвоний ҳирслардан иборат бир қанча ибтидоий махлуқлар – исмлари чеҳралари бир-бирларига қоришиб, қўрқинчли бир хаёлга ғарқ бўлган ҳолда бўш ҳужраларда, рутубатдан қошлари йўсин боғланган ҳовлида ҳар кунги ҳаётларини яшаб борардилар. Кимдир қуруқ ловия қайнаётган қозончанинг остидаги шох-шаббани унинг аччиқ тутуни кўзларини ачиштираётганига қарамай, ёндираман деб зўр бериб пуфлайди; кимдир тош зинанинг устига ўтириб олиб, йиртиғини тикади; кимдир сал нарида, ҳов фавворанинг ёнида жомашовини ағдаради… Сўнгра устунларнинг тагига чўк тушиб олган, қўлларидаги саҳифаси сарғайиб йиртилиб кетган китобларни зўр бериб ёдлаётганлар… У ёнда бир диний муноқаша… Бу ёнда яна бир томоқ ғавғоси. Ёхуд тоғдаги чўпонлар бир-бирини ўлдириб қўяй деб қилган жангларига ўхшаш ур-тўполон…
Шоҳин афандининг қулоғига юқори қаватдаги деразаларнинг биридан йўталга ўхшаш ҳафиф бир сас келди. Ёш муаллим сесканиб бошини кўтарди. Бир пайтлар у ерда испарталик18 бир хаста чўмиз бўларди. Оч ҳолига қарамай, ҳадеб дарс қила берганидан сил касалига чалиниб қолганди. Лекин у шундай бўлса-да, эски бир каравотнинг устида ётган кўйи, касалининг дам-бадам тутиб турган хуружига бардош бериб, дарс қилишда давом этарди.
Шоҳин домладан бошқа бирор кимса бу бечоранинг ёнига келмасди. Ёш софта ўлгунига қадар унга ёрдам қилган эди.
Фақат аксига олиб унинг ҳам фақир бир кезлари эди. Ўлишидан уч кун бурун, Шоҳин ундан истайдиган бирор нарсанг борми, деб сўраганди. Шунда суяклари чиқиб қетган хаста, қонсиз юзида порлаб турган кўзлари-ла унга ёлвориб:
– Қаймоқли ширин нон бўлса, – деди.
Шоҳин домланинг киссасида ора-сира уч-беш қуруш бўлиб турарди. Аммо ўша қолган-қутган йигирма порасига қотиб қолган тешик кулча олиб, қуруқ ўзини еб олганди.
Орадан уч кун ўтгандан кейин мадрасада софтанинг жанозаси ўқилганда, Шоҳин афанди ўзини тутолмасдан йиғлай бошлаганди.
Абдулҳамид II – 1876 – 1909 йилларда Туркияда ҳукмронлик қилган энг золим султонлардан бири. Туркия тарихида бу даврни зулм даври деб аталади.
Испарта – Марказий Онадўлидаги вилоят. Вилоятнинг пойтахт шаҳари ҳам шу ном билан аталади.
