кимсаларга, Истанбулнинг машҳур маъруфи қалам уламоларига қайта-қайта мурожаат этди, бош урди.
Ўзини бир оз шафқат ва эътибор билан қабул этганларнинг оёқларига йиқилиб қўлларини, этакларини ўпиб йиғлади:
– Тўғри йўлдан тойдим… Шубҳаларимнинг бемаъни эканлигини менга инонтирарли далиллар билан исбот қилинг. Жасаднинг ўлимидан кейин ҳам руҳимизнинг яшашда давом этишига, абадиян маҳв бўлмаслигимизга мени инонтиринг… Шубҳадаман. Бу шубҳалар учун жаҳаннамда абадий ёнмоққа ҳам розиман. Шундай далиллар айтингки, мен абадий борлигимни ҳис этайин…
Бу даъво ёш софта учун бир фикр ва илм масаласи бўлишдан аллақачон чиққан, бир ҳаёт ва мамот масаласи ҳолига келиб қолганди.
Фақат ўлим таҳликасига дучор бўлган ҳайвонгина бундай ҳаяжонлар ва ҳаракатлар билан типирчилайди. Баъзан тиқилинч кўчаларнинг бошларида туриб олиб, бир-бирлари билан кулишиб, ҳазил-мутойиба қилишиб кетаётган тўда-тўда одамларга боқаркан, уларни бу катта масала билан ишлари йўқлигига ҳайратланарди.
Бу оломоннинг истиқболи мажҳул эди. Балки кушхонага кетаётган ҳайвон тўдаларидай билмасдан тўппа-тўғри одам учиримига кетаётган эди. Бу зим-зиё марра қаршисида нега энди бу одамлар кулишади, ҳазил-мутойиба қилишади, бошқа нарсалар ҳақида ўйлашади? Ниҳоят, у шундай даражага бориб етдики, икки маҳзун ва андишали кишининг бир-бири билан гапиришиб турганини кўриб қолса бўлди, ҳалиги масала ҳақида баҳс юритаётган бўлишса керак, деб ўйларди.
Мадраса олимларидан, борган сари кучайиб кетаётган шубҳаларини даф этадиган бир жавоб олишдан умидини узгач, у ўзини китобларга урди. Ишини, ҳамма дарсини йиғиштириб қўйиб, қироатхоналарни айланар, қўлидаги беш, ўн қурушни овқатидан кесиб китобга берарди.
Ўша пайтгача бутун мадрасадаги талабалар каби Шоҳин афандининг ҳам энг қўрқадиган нарсаси «Моддиюн»25 эди. Уларнинг нима деганларини, нима даъво қилишларини жуда яхши ўрганмаган эди. Шунчаки уларнинг Оллоҳга қарши исён кўтарган бир гуруҳ ахлоқсиз даҳрийлар эканлигини биларди.
Шубҳа касалига мубтало бўлгандан кейин «Моддиюн»га яна душман кўзи-ла боқиш билан баравар нима деганликларига қизиқа бошлаган эди.
Аммо не чораки, уларнинг даъволарини очиқ суратда англатадиган бир китоб топилмади. Қўлига тушган китоблар эса «Мен нимаман?», «Низо-и илм ва дин»26 каби асарлар эди.
Бу асарларнинг муаллифи моддиюннинг асосий даъволарини тушунтиргандан кейин, ақлий ва илмий далиллар билан уларни рад этарди.
Шоҳин афанди руҳнинг ҳам вужуд билан баравар сўниб кетишини даъво этган бу одамлар устидан ҳукм чиқарган муаллифнинг кескин, шиддатли жавобларини ўқиркан, севинчдан йиғлар, ичида сўна бошлаган эътиқод оташининг янгитдан ёна бошлаганини ҳис этарди. Аммо не чораки, бу оташ ҳам унинг кучини бир неча кундан ортиқ муҳофаза эта олмас эди.
Ёш софта узундан-узоқ ўйлагандан кейин бу китобларнинг ҳакам муаллифини кўришга қарор берди. Дардини фақат ўша тушуниши мумкин, кутган тасаллисини
Моддиюн – материалистлар.
«Илм ва дин низоси».
