“улар” ва “биз” ҳақида гапирди. Бошқа одамлар “ривожланаётган дунё” ва “ривожланган дунё” ҳақида гапиради. Эҳтимол, сиз ҳам бу жумлаларни қўлласангиз керак. Хўш, буларнинг нимаси хато? Журналистлар, сиёсатчилар, фаоллар, ўқитувчи ва тадқиқотчилар ҳам доим шундай сўзлайди.
Одамлар “ривожланаётган” ва “ривожланган” деганларида, улар “камбағал мамлакатлар” ва “бой мамлакатлар”ни назарда тутадилар. Яна “Ғарб/қолганлар”, “шимол/жануб” ҳамда “паст даромадли/юқори даромадли” деган сўзларни ҳам эшитаман. Хуллас, ҳар хил жумлалар. Токи бу сўзлар уларнинг онгида тегишли тасаввурни ҳосил қилиб, воқеликда мавжуд асосга эга бўлар экан, одамлар дунёни тасвирлашда қандай атама ишлатишининг аҳамияти йўқ. Лекин ана шу иккита оддий атамани айтаётганларида уларнинг онгида қандай тасаввур ҳосил бўлади? Ва бу тасаввурлар воқелик билан мувофиқлигини қандай текшириш мумкин?
Келинг, яна диаграммаларга юзланамиз. Кейинги саҳифадаги диаграмма бир аёлга тўғри келадиган чақалоқлар сони ва барча мамлакатлардаги болаларнинг яшаб қолиш рейтингини кўрсатади.
Ҳар бир пуфакча биттадан давлатни кўрсатади ва унинг ҳажми ўша мамлакат аҳолиси сонини ифодалайди. Уларнинг энг катталари Ҳиндистон ва Хитойга тўғри келади. Диаграмманинг чап тарафида аёллар кўп туғадиган, ўнг тарафида эса аёллар кам туғадиган давлатлар келтирилган. Мамлакат қанчалик юқорида жойлашган бўлса, ўша давлатдаги чақалоқларнинг яшаб қолиш рейтинги шунча юқори бўлади. Бу диаграмма икки гуруҳ: “биз ва улар” ёки “Ғарб ва қолган давлатлар” ҳақида учинчи қаторда ўтирган талабам берган изоҳнинг ўзгинаси. Бу ерда шу икки гуруҳни “ривожланаётган ва ривожланган” давлатлар деб белгилаб қўйдим.
Дунё мамлакатлари иккита катакка – ривожланаётган ва ривожланган давлатларга қандай ажойиб тарзда ажралиб олганига қаранг. Шу икки катак ўртасида 15 та кичик давлатни (жумладан, Куба, Ирландия, Сингапур) ўз ичига олган бўшлиқ бор. У ерда дунёнинг атиги икки фоиз аҳолиси яшайди. “Ривожланаётган” тамғаси берилган катакда Хитой ва Ҳиндистон билан бирга 125 та давлат бор. Бу давлатларнинг барида аёллар ўртача бештадан туғади. Болалар ўлими кенг тарқалган: уларнинг яшаб кетиш кўрсаткичи 95 фоиздан кам, бу дегани беш фоиздан кўпроқ чақалоқ беш ёшга тўлмасидан нобуд бўлади. “Ривожланган” деб ёзилган иккинчи катакда эса 44 та пуфакча бор. Ундан АҚШ ва Европанинг кўпгина мамлакатлари жой олган. Бу давлатларнинг барида ҳар бир аёлга 3.5 нафардан камроқ бола тўғри келади ва гўдакларнинг яшаб қолиш кўрсаткичи 90 фоиздан юқори.
Шундай қилиб, дунё икки катакка жойлашган. Ва бу айнан учинчи қатордаги талабам тасаввур қилган манзара. Бу сурат дунё икки гуруҳга бўлинганини, ўртасида бўшлиқ ҳам борлигини аниқ-тиниқ кўрсатади. Қандай ажойиб! Тушуниш нақадар осон бўлган дунё! Унда муаммо нимада? Нега мамлакатларни “ривожланаётган” ва “ривожланган” деб ажратиш хато? Нега унда мен “биз ва улар” деб гапирган талабамни қийнаб, саволлар бердим?
Чунки
