zachowamy ową profesorską naiwność, rodem z zeszłego stulecia, której zdaniem dyskusję można zorganizować? Czy jeszcze nie zrozumieliście pewnych rzeczy? Czy potrzeba wam więcej jeszcze gadaniny w świecie chorym na dyskusję abyście pojęli, że gadanie nie jest żadnym pomostem do prawdy? Chcecie ciemność waszą rozjaśnić tą świeczką, gdy latarnie morskie nie mogą przebić jej muru?
Jeśli powiedziałem, że dyskusja należy do zjawisk „dyskwalifikujących”, to oczywiście mam na myśli tylko dyskusję dotyczącą spraw wzniosłych i oderwanych, nikt bowiem nie narazi się na wstyd ani na śmieszność, rozprawiając na temat sposobów przyrządzania zupy kartoflanej. Lecz śmieszność jest następstwem nie tylko tego, iż dyskusja nie może sprostać swojemu zadaniu – rodzi się ona stąd przede wszystkim, że my sami dopuszczamy się pewnej mistyfikacji, która właśnie staje się tym bardziej drastyczna im większa jest waga tematu. Mianowicie udajemy przed innymi i przed sobą, że idzie nam o prawdę, gdy w rzeczywistości prawda jest jedynie pretekstem dla naszego osobistego wyżycia się w dyskusji, dla naszej, krótko mówiąc, przyjemności. Gdy gracie w tennis, nie usiłujecie wmówić w nikogo, że idzie wam o coś innego poza grą – ale, gdy przerzucacie się argumentami, nie chcecie przyznać że prawda, wiara, światopogląd, ideał, ludzkość albo sztuka stały się piłką, i w gruncie rzeczy ważne jest kto kogo pokona, kto zabłyśnie, kto się wykaże w owym starciu, tak mile zapełniającym południe.
Czy więc Dyskusja służy Prawdzie, czy Prawda – Dyskusji? Najpewniej jest i tak i owak – i chyba w rozdwojeniu tego aspektu ukrywa się to coś nieuchwytnego, co jest sekretem życia i kultury. Lecz człowiek mówiący musi zdawać sobie sprawę, dlaczego mówi, i wystarczy, abyśmy wstydliwie ukryli owo mniej poważne oblicze dyskusji a już styl nasz się zakłamuje i załamuje, i powstają wszystkie związane z tym hańby. Osoby, które, zapominając o osobach, skupiają się wyłącznie na dążeniu do Prawdy, przemawiają ciężko i nieprawdziwie, mowa ich pozbawiona życia staje się nie piłką lecz piłą. Ale ci, którzy umieją wyzwolić przyjemność, dla których dyskusja będzie zarazem pracą i zabawą, zabawą dla pracy, pracą dla zabawy, ci nie dadzą się przytłoczyć i wówczas wymiana zdań stanie się uskrzydlona, zabłyśnie wdziękiem, pasją i poezją i – co najważniejsze – niezależnie od swego rezultatu stanie się triumfem. Gdyż nawet głupstwo, nawet nieprawda nie położą cię na obie łopatki, jeśli potrafisz się nimi bawić.
Wydaje mi się iż tu, przypadkowo, zdradziłem największy i ostateczny sekret stylu: musimy umieć rozkoszować się słowem. I jeśli literatura w ogóle ośmiela się mówić, to wcale nie dlatego że jest pewna swojej prawdy a tylko dlatego, że jest pewna swojej rozkoszy. Jeżeli jednak, drodzy członkowie, pragnę zwrócić waszą uwagę na tę właściwość dyskusji to dlatego, że świat stał się śmiertelnie i głupio poważny, a prawdy nasze, którym odmawiamy zabawy, zanadto się nudzą i przez zemstę nas zaczynają nudzić. Zapominamy, że człowiek nie jest po to tylko aby drugiego człowieka przekonać – że jest po to aby go pozyskać, zjednać, uwieść, oczarować, posiąść. Prawda nie jest sprawą argumentów tylko – jest sprawą atrakcji, czyli przyciągania. Prawda nie urzeczywistnia się w abstrakcyjnym turnieju idej, ale w starciu osób. Skazany będąc na czytanie sporej ilości książek wypełnionych tylko argumentami, wiem co to jest prawda odarta z osoby, prawda-elaborat. Dlatego zwracam się do was z wezwaniem: nie pozwólcie aby idea rosła w was kosztem osobowości.
Piszecie, że ja byłem przedmiotem waszego mówienia. Otóż chciałbym zapytać: czy uszanowaliście moją osobę? Czy słowa wasze nie były pozbawione wibracji, czy mówiliście o mnie ze wzruszeniem, polotem i pasją, jak przystoi mówić o sztuce, czy też tylko wydobyliście ze mnie jakieś moje „poglądy” i obgryzaliście je jak suchy gnat z mojego szkieletu? Wiedzcie, że o mnie nie wolno mówić w sposób nudny, zwykły, pospolity. Zabraniam tego stanowczo. Domagam się – o sobie – słowa odświętnego. Tych, którzy pozwalają sobie mówić o mnie nudno i rozsądnie, karzę okrutnie: umieram im w ustach i oni mają w swoim otworze gębowym pełno mego trupa.
Poniedziałek
Dionys Mascolo: Le Communisme (Relation et communication ou la dialectique des valeurs et des besoins, Gallimard, Paris, 1953).
Przypuszczam, że jeszcze będę miał coś do zanotowania o tej ważnej książce (ważnej, gdyż to komunizm wyrafinowany, zaprawiony wszystkimi smakami elity, komunizm dla arystokracji), z której przeczytałem zaledwie sto stronic.
Na razie:
Tekst sprawia dziwne wrażenie. Absolutnej powagi i absolutnego dzieciństwa. Absolutnej szczerości i absolutnego fałszu. Absolutnej wiedzy o rzeczywistości i absolutnej niewiedzy.
Czy więc nie należałoby powiedzieć, że Mascolo wyczerpał gruntownie pewien sens egzystencji, ale brak mu wyczucia drugiego, uzupełniającego, sensu? To dzieło stoi mocno, ale na jednej nodze.
Dlatego rzuca ono nieraz olśniewający snop światła na jadowitą alchemię obecnej kultury i naszą grę w fałszywe karty. Tutaj Mascolo może się przydać. Ale jest on zupełnie bezsilny wobec własnego fałszerstwa. Dzieje się tak ponieważ on nie chce być sobą, tylko narzędziem, to człowiek, który podporządkował się swemu zadaniu. Nie może pojąć świata ponieważ chce narzucić się światu, co więcej uważa, że narzucenie się jest jedyną formą rozumienia. To dusza z premedytacją nachalna.
Odbija się to na stylu. Język ten krzyczy: jestem na poziomie! Jestem głęboki. Jestem przenikliwy. Jestem świadomy i autentyczny. Potrafię użyć wszystkich chwytów, znam wszystkie recepty, nie złapiecie mnie na żadnej naiwności. A jednak ten język nie jest osobisty. Wygląda to tak jak gdyby Mascolo przyswoił sobie tę ilość świadomości, subtelności, ostrości etc. która jest w powietrzu, w tym powietrzu, mianowicie, którym oddycha intelektualizm współczesny – wszystko to on sobie przywłaszczył i biegle tego używa, ale to nie jego własność. Nic nie jest własnością Mascola, gdyż on sam nie jest swoją własnością. Można by wyjąć z książki ten „styl” i posłać go przeciwko niemu – wystarczy wsadzić w inną kopertę i skierować pod innym adresem.
W tym dziele gdzie demon komunizującej inteligencji rzuca się na kosmos, równie demoniczny i równie abstrakcyjny, brak jednej jedynej prawdy, to jest, skromnej, ciepłej, poufnej prawdy autora.
Czwartek
Krytyka stała się dla mnie zagadnieniem palącym od dawna – bodaj od pierwszych moich kontaktów literackich z ludźmi. Polacy nie są na ogół psychologami. Polak nie jest w stanie, na przykład, właściwie ocenić człowieka z którym rozmawia, lub którego książkę czyta. Wiedziałem, że Polak nie zada sobie trudu by wniknąć w miejsce moje, gdzie żart staje się powagą, nieodpowiedzialność – odpowiedzialnością, niedojrzałość – dojrzałością, że nie potrafi ani odkryć mojej gry ani zrozumieć jej przyczyn. Ale ze wszystkich Polaków krytyk literacki, ten fachowy oceniacz, jest właśnie istotą najmniej znającą się na ludziach a, co za tym idzie, na literaturze – gdyż w nim balast intelektualny do reszty przytłacza bezpośrednie, intuicyjne odczucie człowieka. Wiedziałem przeto, pisząc Ferdydurke, książkę niezwykle trudną, więcej nawet, zwodniczą i mylącą, że jeśli bezbronny oddam się w ręce tych panów, jestem zgubiony.
A zarazem zadałem sobie szereg pytań. Czy jest w porządku, aby autor był bezbronny wobec krytyka? Dlaczego niby mam się godzić bez protestu aby mnie sądził publicznie p. X. który, być może, posiada mniej wiedzy o życiu ode mnie, a już na pewno prawie o wiele mniejsze ma pojęcie o tym, co jest moją – nie jego – problematyką? Dlaczego to opinia p. X., która jest ostatecznie jedną więcej prywatną opinią, ma być wyniesiona na wyżynę wyroku przez sam fakt, że on pisuje w gazecie? Dlaczego mam znosić tę arogancję
