nas z nóg wydarzenia wstrząsające życiem gospodarczym, społecznym albo politycznym, gdy chwieje się równowaga geopolityczna, militarna, zagrożone jest środowisko lub nasze zdrowie, nawarstwiają się różne problemy, jak w przypadku globalnego ocieplenia, zmian obyczajowych lub kryzysów związanych z masowym napływem uchodźców? Mamy wtedy do czynienia z przemożnymi siłami wkraczającymi w sferę komfortu naszej codzienności, naszych tradycji i kultur. Stanowi to często źródło cierpienia i strachu. Jeśli jednak nie poddamy się lękowi i nie będziemy im się opierać, te same siły mają potencjał błyskawicznego wywindowania nas na poziom, z którego możemy sięgnąć wzrokiem znacznie dalej, ponieważ tak naprawdę gra toczy się o sprawy znacznie dla nas ważniejsze.
Ostatecznie chodzi o to, czy jesteśmy w stanie być ortogonalni11. Czy możliwe, byśmy byli bardziej otwarci, a jednocześnie nie mieli poczucia, że owa otwartość zagraża naszej pomyślności i poczuciu bezpieczeństwa? Czy możliwe, byśmy stali się ucieleśnieniem współczucia? Czy możemy być ucieleśnieniem mądrości w swoich reakcjach na zmianę, na niepewność i ewentualne zagrożenie dla naszego poczucia tożsamości indywidualnej, narodowej i gatunkowej? Czy możemy być mądrzy? To wyzwania, przed którymi stoimy zarówno w naszych relacjach z otoczeniem, jak i wewnętrznym światem naszego umysłu i serca. Ponieważ każdy z tych wymiarów jest zarazem odbiciem drugiego, mamy nieskończone możliwości, by pracować nad więzią z oboma. To również szansa, by owa więź oddziaływała później na nas. Być może także tutaj odnajdziemy sposób, by jako społeczeństwo – jak ujął to Derek Walcott w zamykającym Tom 3 wierszu Miłość po miłości – powitać siebie u własnego progu, znów pokochać nieznajomego, którym jesteśmy.
Przywołajmy jeszcze raz wizerunek młodej i starej kobiety lub trójkąt Kanizsy z Tomu 1. Uzmysławiają nam one, jak łatwo widzimy jeden aspekt, pomijając inny, albo jak bardzo wierzymy w rzeczywiste istnienie czegoś, co jest tylko złudzeniem. A przecież w zestawieniu z podatną na wpływy złożonością spraw i sytuacji, na które natrafiamy w codziennym życiu, nie mówiąc o tym, co dzieje się w skali kraju i świata, to bardzo proste przykłady naszej stronniczości. Wszyscy, zwłaszcza gdy nie poświęcamy wystarczającej uwagi temu, jaki jest nasz punkt widzenia i jak zdobywamy wiedzę o świecie, mamy skłonność do błędnej interpretacji złożonych zdarzeń oraz do krótkowzrocznego przywiązania do poglądów dalekich od kompletności. Jeśli nawet angażujemy w to swoją uwagę, zdarza nam się natychmiast usuwać aspekty, których po prostu nie chcemy dostrzegać. Taka asekurancka mentalność, ślepe przywiązanie do interpretowania zdarzeń w sposób właściwy tylko do pewnego stopnia, o ile w ogóle, prowadzi do animozji i cierpienia. Być może instytucje publiczne oraz polityka byłyby zdrowsze i mądrzejsze, gdybyśmy choć trochę poszerzyli pole świadomości i dzięki temu, przynajmniej do pewnego stopnia, uznali również perspektywę, sposób poznania i przeżywania odmienne od naszych?
Bez względu na to, jakie opinie dotyczące polityki, religii, gospodarki, kultury, historii, i społeczeństwa uznajesz za swoje, jakie poglądy wyznajesz w codziennych kontaktach z rodziną, możesz dojść do wniosku, że choćby na chwilę warto zastanowić się nad punktem widzenia tych, których podejście diametralnie różni się od twojego. Czy wszyscy oni postradali zmysły? Czy są to po prostu „źli ludzie”? Czy nie ulegasz skłonności do postrzegania ich z perspektywy stereotypów, do odczłowieczenia, a może nawet demonizowania ich wizerunku? Łapiesz się na uogólnieniach na temat jakiejś grupy ludzi, na temat „ich” charakteru, inteligencji, a nawet człowieczeństwa? Gdy zaczniemy kierować swoją uwagę ku temu rodzajowi aktywności naszego umysłu, gdy w myślach dostrzeżemy tylko myśli, w opiniach nic poza opiniami, a w emocjach same emocje, możemy szybko odkryć, że takie generalizowanie, szufladkowanie może dotyczyć także naszych najbliższych. Właśnie dlatego dom rodzinny jest zwykle równie znakomitym, co czasem bardzo wymagającym laboratorium, w którym możemy doskonalić, stosować oraz ucieleśniać świadomość, współczucie i mądrość. Kiedy bowiem nadmiernie przywiązujemy się do przekonania, że mamy rację, a inni są w błędzie, gdy stawka jest bardzo duża (albo przynajmniej tak nam się wydaje), nasze spojrzenie ulega wykoślawieniu, ryzykujemy popadnięcie w urojenia. To rodzaj przemocy wobec danej sytuacji i więzi łączącej nas z innymi, przemocy dalece wykraczającej poza „obiektywny” sens oraz zalety takiego lub innego podejścia. Gdy przyglądam się własnemu umysłowi, zauważam, że ulegam właśnie takim skłonnościom, i muszę się ich wystrzegać, żeby nie popełniać grubych błędów. Pewnie nie jestem pod tym względem wyjątkiem.
Jeśli to prawda choćby tylko do pewnego stopnia – a takie samo podejście mają zapewne nasi oponenci, gdy myślą o nas, a także ci, którzy „podzielają” nasz punkt widzenia – to czy taka sytuacja w ogóle przybliża się do trafnego uchwycenia wydarzeń, czy jest w niej szansa na jakiekolwiek odnalezienie wspólnego języka, wspólnoty interesów, głębszej prawdy? Czy może nasz sposób widzenia spraw i styl myślenia doprowadziły do takiej polaryzacji, tak nas zaślepiły, że nie jesteśmy już w stanie dostrzec ani rozpoznać prawdziwego stanu rzeczy? Ani pamiętać, że tak naprawdę nie wiemy – a w tej konstatacji tkwi bardzo twórcza i potencjalnie uzdrawiająca moc. Nie jest to bowiem ignorancja, nie jest to stan pozbawiony świadomości. To stan wypełniony współczuciem. Mądrością. Owa świadomość, że nie wiemy, jest potężniejsza i bardziej uzdrawiająca niż lękowe wznoszenie wokół siebie murów, wytykanie palcami, wszczynanie wojny pod byle pretekstem czy nieustanne dzielenie ludzi na swoich i obcych.
Świadomość, że czegoś nie wiemy albo że zwykle nasza wiedza jest tylko częściowa, może nas otworzyć oraz zapewnić naszemu sercu i umysłowi głęboko ortogonalnych przeżyć niemożliwych w innych okolicznościach. Jak mawiał koreański mistrz zen Soen Sa Nim (Tom 1 i 3), w przypadku, gdy ktoś obstawał przy jakimś poglądzie: „Jeśli utrzymujesz, że to jest kij albo zegarek, albo stół, albo dobra sytuacja, albo zła sytuacja, albo prawda, wymierzę ci trzydzieści razów (to tylko przenośnia, nigdy nikogo nie uderzył). A jeśli twierdzisz, że to nie jest kij, zegarek, stół, dobra sytuacja, zła sytuacja czy prawda, wymierzę ci trzydzieści razów. Co możesz zrobić?”.
Soen Sa Nim przypominał nam tym samym, żebyśmy obudzili się z nawyku myślenia o rzeczach rozbitych na kategorie, na białe i czarne, dobre i złe, na nas i na nich. Postawienie nas przed takim dylematem było aktem współczucia, innymi słowy, było wskazaniem, że ciągle stawiamy się przed nim sami na własne życzenie.
No właśnie, co więc możesz zrobić? Co wszyscy możemy zrobić? Ostatecznie może zaczniemy nazywać rzeczy po imieniu? Co zrobimy w sprawie ludobójstwa, morderstw, wyzysku, przestępstw popełnianych przez wielkie korporacje, korupcji w polityce, zinstytucjonalizowanych oszustw w sieci i poza nią, w sprawie strukturalnego rasizmu i niesprawiedliwości? Oczywiście możemy i z moralnego punktu widzenia musimy zareagować, gdy coś złego dzieje się na naszych oczach. Jeśli rzeczywiście mamy do czynienia z taką sytuacją i nie jest to jeden z tych przypadków, kiedy lgniemy do swoich z góry powziętych opinii, wówczas natychmiast zauważymy, że nazwanie rzeczy po imieniu być może nie jest ani jedynym możliwym, ani najważniejszym działaniem, zwłaszcza jeśli cała nasza interwencja sprowadza się tylko do tego. Bez względu na to, jak ważna będzie nasza odpowiednia reakcja, jak ważne będzie wyraźne stwierdzenie, co się dzieje, a jest to istotnie bardzo ważne, musi istnieć bardziej odpowiednie wyjście niż użycie jakiejś koncepcji albo etykiety. Być może powstanie bowiem nieodparta potrzeba działania, i to działania mądrego, potrzeba odnalezienia zakorzenionej w ciele uczciwej, godnej postawy wobec wydarzeń. Chodzi o coś, co faktycznie możemy zrobić, a co wykracza poza samo nazywanie lub zgadzanie się z innymi, którzy robią to samo.
Gdyby klucz do problemu stanowiło jakieś działanie, dobrym pomysłem mogłoby okazać się zakasanie rękawów i nakłonienie innych, by przyłączyli się do nas. Działanie podjęte w celu ucieleśnienia naszego rozumienia zdarzeń może być najlepszą strategią w danej chwili. Gotowość
