Kobiety w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie interdyscyplinarnej. Группа авторов

Скачать книгу

XIX i XX wieku. W odtworzeniu głównych wątków refleksji o istocie kobiecości w dorobku Pečkauskaitė wykorzystane zostało hermeneutyczno-interpretacyjne podejście do poszczególnych tekstów z uwzględnieniem odczytań współczesnych litewskich badaczek feminizmu, koncentrujących się wokół kierunkowego (kobiecego) odczytania dorobku pisarek znad Niemna135.

      Biografia Marii Pečkauskaitė (1877–1930), pochodzącej ze średniozamożnej szlachty o polskich korzeniach, ma znamiona reprezentatywnej biografii szerszego grona literatek, wspierających piórem ruch litewskiego odrodzenia narodowego. Zgodnie z duchem epoki Pečkauskaitė odebrała edukację domową, niespełna półtora roku uczyła się w gimnazjum dla dziewcząt przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu (1892), później przypadł jej w udziale los guwernantki w prowincjonalnych dworach i kobiety podejmującej pracę zawodową. W Warszawie ukończyła kursy pszczelarstwa, w Wilnie prowadziła księgarnię, współpracowała z prasą, zajmowała się działalnością społeczno-kulturalną i charytatywną, z czasem została dyrektorką progimnazjum dla dziewcząt w Mariampolu (1909–1915). Pamiętać należy, że z powodzeniem skorzystała ze zdobyczy ówczesnego ruchu emancypacji kobiet – jako wolna słuchaczka studiowała w Szwajcarii (w Zurychu i Fryburgu, w latach 1905–1907), była uczestniczką wykładów znanego niemieckiego pedagoga i twórcy filozofii wychowania Friedricha Wilhelma Foerstera136. Edukacja za granicą i wieloletnia praktyka nauczycielska przyczyniły się do skrystalizowania się estetycznych, etycznych i pedagogicznych poglądów Pečkauskaitė, twórczyni wysokoartystycznej litewskiej prozy realistyczno-psychologicznej z elementami modernizmu.

      Pisarka tworzyła w czasach ważnych przemian świadomościowych i politycznych, które miały wpływ na kształtowanie się ruchu odrodzenia narodowego i podwalin nowoczesnego litewskiego społeczeństwa, skutkujących odzyskaniem państwowości w 1918 roku. Elena Bukelienė, poszukując trafnej formuły definiującej pozycję kobiety w społeczeństwie na początku XX wieku, posłużyła się pojemnym i celnym skrótem: „maksimum obowiązków i minimum praw”137. Rzeczywiście, działalność społeczno-polityczna była wówczas wyłącznie męskim przywilejem, aktywność kobiety ograniczała się do tradycyjnych obszarów aktywności: głównie dobroczynności, działalności na polu tajnej oświaty litewskiej i sfery kultury. Niemniej to właśnie przełom XIX i XX wieku zaznaczył się w literaturze litewskiej wzmożoną działalnością grupy pisarek tworzących w różnych konwencjach – od realizmu po modernizm: Julii Beniuševičiūtė-Žymantienė, Gabrielė Petkevičaitė-Bitė, Sofii Kymantaitė-Čiurlionienė, sióstr Sofii Pšibiliauskienė i Marii Lastauskienė. Twórczość każdej z nich inspirowana była zarówno ideami litewskiego ruchu odrodzenia narodowego, jak też zmianami społecznego myślenia o kobiecie-twórczyni, odważnie wkraczającej na pole dotąd zarezerwowane dla pisarzy. Jak zaznacza Violeta Kelertienė, decydował o tym także inny niż w krajach Europy Zachodniej stosunek do kobiet – patrzono na nie jako na uprzywilejowaną, słabą płeć, stąd brał się brak dyskryminacji płciowej, a także swoista odrębność, niedostosowanie do sztywnych, patriarchalnych norm egzystencji138. Co więcej, literatki, zamiast ukrywać się pod pseudonimami, eksponowały swoją płeć – nie inaczej było w przypadku Šatrijos Ragany – Czarownicy z Szatrii. W dziejach literatury litewskiej uchodzi ona za pisarkę o konsekwentnie chrześcijańskim światopoglądzie, orędowniczkę odrodzenia narodowego (niezrozumianą przez swoje najbliższe szlacheckie otoczenie), której wyraźnie autobiograficzna twórczość miała zachęcać do wcielania w życie pozytywistycznych postulatów pracy u podstaw (znanej jej także w wydaniu polskim, między innymi za sprawą Elizy Orzeszkowej)139.

      Ku wiecznej kobiecości

      Konceptualizacja formowania się kobiecej tożsamości w pismach pedagogicznych Pečkauskaitė przebiega na kilku poziomach: refleksji pedagogicznej, społecznej, psychologicznej i etycznej o wydźwięku katolickim. Kobiecą cielesność i duchowość pisarka postrzegała jako integralną całość, którą należy kształtować od najmłodszych lat dziecka – dorastanie dziewczynki jest procesem wieloszczeblowym, drogą świadomego rozwoju i wysiłku zarówno jej samej, jak i otoczenia: „Niczym artysta tworzący rzeźbę, tak człowiek powinien nieustannie kształtować swój charakter. Po przyjściu na świat nie jest skończoną całością, tylko zalążkiem wszelkich możliwości. W nim tkwi potencjał, materiał, z którym może uczynić wszystko, co zechce. Pracując bez wytchnienia, tworzy siebie”140.

      Warto podkreślić, że jako jedna z prekursorek wprowadzania metod nowoczesnej pedagogiki na Litwie początku XX wieku zainteresowała się kwestiami dojrzewania i seksualną edukacją dzieci, brała też udział w publicznej dyskusji o walce z pornografią kobiet141. W przekonaniu literatki seksualność kobiety wymagała rygoru umysłu i podporządkowania się wymogom katolickiej etyki142. Najwięcej uwagi poświęciła jednak kwestiom kształtowania postawy, tożsamości dziewczynki, rozwoju duchowego i umysłowego oraz przyswojenia właściwego zasobu wartości. W świetle myśli pedagogicznej Pečkauskaitė kształtowanie się osobowości dziewczynki ma być świadomym i przemyślanym działaniem otoczenia, w tym podążaniem drogą wyraźnie określonych autorytetów (w Mergaitės kelias znajdziemy liczne przykłady wzorcowych postaw z obszaru szeroko rozumianej kultury, między innymi Antygony Sofoklesa, Solveigi Henryka Ibsena, poglądów estetycznych Johna Ruskina). W definicji kobiecości, wyłaniającej się z kart etiud pedagogicznych Šatrijos Ragany, dominują takie cechy, jak szacunek, delikatność, porządek, miłość, poświęcenie, wyzbycie się egoizmu, bycie matką143. Ciekawe, że macierzyństwo literatka niekoniecznie łączyła z urodzeniem potomstwa, rozumiejąc je także jako postawę afirmatywną, opiekuńcze zachowanie i współczucie wobec słabszych: „Matką można być nie tylko dla własnych dzieci, ale też obcych, dla każdego człowieka, którego spotykamy w życiu”144. Kobieta jako bardziej uduchowiona jest predestynowana do zostania westalką (pisarka przywołuje też rodzimy kulturowy wizerunek wajdelotki – pogańskiej kapłanki świętego ognia) nie tyle domowego ogniska, ile pierwiastka duchowego „Absolutu, Dążenia do ideału, Pragnienia wieczności”145. Natomiast z nagannych cech kobiety, stanowiących przeszkodę w rozwoju kobiecej tożsamości, Šatrijos Ragana potępiała „babskość” – postrzeganą jako płaczliwość, skłonność do plotek, małostkowość. Właśnie „babom” nie szczędzi jakże dosadnych określeń: „[Baba to – I.S.] diabelski młyn, który brzęczy, miele przez cały dzień… To cudowna fabryka, która z muchy uczyni słonia, a z okrucha zrobi wóz”146.

      Nader interesująco rysują się poglądy Pečkauskaitė na sferę duchowości kobiety, twórczyni ta w powszechnym odbiorze czytelniczym uchodzi bowiem za konserwatystkę o wyraźnie katolickim światopoglądzie. W końcu wieku XIX na terenach guberni wileńskiej i kowieńskiej ówczesnego Cesarstwa Rosyjskiego to głównie mężczyźni mieli dostęp do aktywnego udziału w życiu społeczeństwa, kobiety sytuowano zaś w sferze prywatnej, uważając je za bardziej uczuciowe (dominowało przekonanie ogółu, że wsparcie nauki Kościoła jest im bardziej potrzebne do kontroli zachowania147). Šatrijos Ragana uznawała religię za część ludzkiej egzystencji nader ważną z psychologicznego i etycznego punktu widzenia, stąd w sposób jednoznaczny (zarówno w utworach literackich, jak i w pracach pedagogicznych)

Скачать книгу