wzorcowe w idealnym wizerunku duszy kobiety Pečkauskaitė uważała takie cechy, jak służba społeczeństwu, obowiązek, ofiarność, czynna miłość i opiekuńczość, samowyrażenie, szczerość. Wywyższała pracowitość, sumienność, zdroworozsądkowość, potrzebę użyteczności społecznej i narodowej; negatywnie natomiast traktowała dążenie do prestiżu i sławy, uzyskania lepszej pozycji w społeczeństwie, używanie życia i chęć osiągnięcia przyjemności. Šatrijos Ragana, kreując portrety swoich bohaterek, eksponowała głównie ich zalety, pomijając bądź pomniejszając cechy niepożądane. Dążenie do wykształcenia w sobie ponadczasowej kobiecości pisarka wskazywała jako cel godny wysiłków, uszlachetniający kobietę:
Droga do tego jest prosta: dbać o czyste serce i duszę. Niech wzrasta w nich to, co piękne i czyste. Wówczas będziecie mogły bez strachu i obawy kroczyć przez zło i ciemność tego świata. Nie trzeba będzie zamykać oczu w drodze nad przepaścią, gdyż nie będzie wam zagrażać. Jest to królestwo wiecznej kobiecości148.
„Powołaniem kobiety jest bycie kwiatem ludzkości” („Moters paskirtis būti žmonijos žiedu”) – to lejtmotyw etiud pedagogicznych Šatrijos Ragany, gdzie ów kwiat miał zachwycać pięknem duszy, opanowaniem niskich instynktów i uzbrojonym w cierpliwość poczuciem altruistycznej służby Innemu. Postulat „czynnej miłości”, jak to ujmuje litewska badaczka myśli pedagogicznej Ona Tijūnėlienė, wprost mieści się w imperatywie powołania kobiety do wyrzeczeń, pozbycia się egoizmu, ofiarności wobec dzieci i otoczenia149, szerzej – duchowego piękna nierozerwalnie łączącego się z wartościami humanistycznymi (pracą, miłością i altruizmem).
Tak zarysowany światopogląd literatki znalazł oczywiste przełożenie na wydźwięk jej prozy, w szczególności wpływając na kreacje poszczególnych protagonistek. Powieść Viktutė to pierwsza w literaturze litewskiej nowoczesna (w momencie powstania) proza liryczno-psychologiczna w formie dziennika, a jednocześnie pierwsza litewska powieść o miłości. Pamiętnik Wiktusi ujawnia obraz szlachcianki o idealistycznym usposobieniu, mądrej, postępującej etycznie, utalentowanej, altruistycznie rezygnującej ze swojego powołania i poszukującej własnej tożsamości (zarówno kobiecej, jak i narodowej) poprzez pracę dla litewskiego chłopstwa.
Typ kobiety wrażliwej na kulturę, świadomej swojego miejsca w rodzinie, choć, jak trafnie definiuje Vytautas Kavolis, „emocjonalnie uwięzionej w klatce ideologii”150, był kreacją kobiety wzorcowej, która miałaby znaleźć szczęście samorealizacji w służbie bliźnim. Przy okazji warto podkreślić, że bohaterki utworów Pečkauskaitė cechuje nader życzeniowe i idealistyczne podejście do zamążpójścia. Zarówno tytułowa bohaterka powieści Viktutė, jak i Mamatė z powieści Sename dvare – obie będące ziemiankami – uważały, że głównym czynnikiem łączącym dwoje młodych ludzi ma być miłość, wspólnota interesów i zbieżność poglądów. Pečkauskaitė stworzyła nader radykalny, podyktowany ideową atmosferą odrodzenia narodowego schemat postępowania kobiety, której miłość do mężczyzny jest wymagająca, która ceni wewnętrzne zalety partnera, każe mu zaakceptować jej idee i wspólnie je realizować: „Nie wyobrażam sobie męża, który by ze mną wspólnie się nie modlił, nie czuł podobnie, wspólnie nie pracował; będąc Litwinką, nigdy nie pokochałabym jakiegoś «polonofila»”151. W rzeczywistości wydaje się jednak, że taka postawa była dość trudna do zaakceptowania w świecie, gdzie zasadniczą rolę w wyborze życiowego partnera odgrywały raczej materialne względy i wielkość posagu panny, a ideę małżeństwa z miłości najczęściej lansowała inteligencja152.
Przestrzenie wolności
Warto podkreślić, że obok małżeństwa Pečkauskaitė widziała dla kobiety również inne, nie mniej pożyteczne dla społeczeństwa role – we wczesnej powieści Viktutė pisarka opowiadała się za możliwością wolnego wyboru pozostania panną, co wiązała z poczuciem wolności jednostki:
Brzydzę się tym swataniem i „partiami”. Każda panna obowiązkowo powinna wyjść za mąż, o tym od małego ją przekonują otaczający, później również ona. Jakby pozostając niezamężną, nie była człowiekiem. Przecież zostając starą panną, również może być pożyteczna dla ludzkości, być aktywną i pozostawać człowiekiem – nie ma w tym żadnego nieszczęścia153.
Pozytywne bohaterki prozy Šatrijos Ragany, wrażliwe, inteligentne i twórcze, dążyły do takiej swobody – uwolnienia się od dominacji mężczyzny, od przyjęcia na siebie dodatkowych obowiązków, nie zawsze zgodnych z ich zdolnościami i światopoglądem. Alternatywę dla kobiet niemogących zrealizować się w związku małżeńskim i miejsce spełnienia swojego powołania wobec bliźnich pisarka widziała w wyborze zawodu tak zwanej siostry miłosierdzia (a wręcz bycia zakonnicą, jak Wiktusia w Nocy Świętojańskiej) czy w zostaniu dewotką nauczającą dzieci (Roželė z noweli Anuomet). Zdaniem socjologa Vytautasa Kavolisa dewotki na wsi litewskiej stanowiły jeden z nielicznych przykładów aktywnej, społecznie niezależnej kobiety, gdyż nie miały ani męża, ani gospodarza. W ówczesnym doświadczeniu kulturowym Litwinów był to drugi po czarownicy (znachorce) typ niezależnej kobiety154. Tym samym młoda dziewczyna zawsze miała możliwość zrealizowania swojego najważniejszego, zdaniem Pečkauskaitė, powołania – służenia pomocą innym, bycia ostoją duchowości155.
Niezależnie jednak od pozycji społecznych i ról, jakie wybierały kobiety (lub jakie przypadły im w udziale), Šatrijos Ragana stawiała im wysokie wymagania natury społeczno-obyczajowej, wszak w jej mniemaniu kobiety nie tylko zachowywały ciągłość życia i stabilność instytucji rodziny, ale od nich zależało też kultywowanie tradycji i kultury narodowej, jakże istotnych w dobie rozbiorów i krystalizacji rdzennie litewskiej tożsamości.
W definicji ideału kobiecości wykreowanego na kartach prozy Pečkauskaitė znajdujemy syntezę pierwiastków pozytywistycznego i chrześcijańskiego światopoglądu156. W jego obrębie mieściły się takie przymioty, jak świadomość swej doniosłej roli, poczucie obowiązku, duchowe piękno, wierność, użyteczność społeczna, postawa altruistyczna wobec bliźnich, doskonalenie przymiotów ducha. W uczuciowych relacjach damsko-męskich ideałem Šatrijos Ragany była emocjonalnie otwarta, jednak erotycznie zdystansowana przyjaźń ludzi bliskich sobie mentalnie i światopoglądowo157. Pragnę podkreślić, że ów postulatywny charakter spuścizny Litwinki cechuje sporo punktów paradoksalnych – gloryfikując powołanie matki, nie przedstawiła de facto żadnej szczęśliwej rodziny. Sama Pečkauskaitė z powodu tragicznej miłości do księdza została panną. Można jedynie domniemywać, że wyrastało to z przekonania, aktualnego chociażby dla znanych jej przekonań Stefana Żeromskiego, że jednostki pragnącej oddać się realizacji celów ogólnospołecznych nie może krępować założenie rodziny i obowiązki z tym związane, ma być więc bezdomna z wyboru158.
Gwoli ścisłości podkreślić należy, że Pečkauskaitė popierała idee ruchu równouprawnienia kobiet w wymiarze edukacyjnym jako powszechnej zgody na kształcenie i nabycie godnego, wyższego statusu społecznego, zdobycia zawodu gwarantującego
Šatrijos Ragana [M. Pečkauskaitė],
Ona Tijūnėlienė dokonała bardzo szczegółowego rozpoznania ideału dziewczynki w pismach pedagogicznych Pečkauskaitė. O. Tijūnėlienė,
V. Kavolis,
Šatrijos Ragana [M. Pečkauskaitė],
Szerzej na ten temat pisze Dalia Marcinkevičienė w studium socjologicznym
Šatrijos Ragana [M. Pečkauskaitė],
Zob. V. Kavolis,
Šatrijos Ragana [M. Pečkauskaitė],
W dotychczasowych badaniach problematyki edukacyjnej kobiet po stronie litewskiej wskazuje się głównie na chrześcijańskie pierwiastki w jej światopoglądzie, akcentujące popularyzację idei miłości bliźniego. Por. J. Žilionis,
W listach do przyjaciela Pranasa Augustaitisa rozważała możliwość autentycznej przyjaźni pomiędzy mężczyzną i kobietą w kontekście myśli filozoficznej Foerstera. Šatrijos Ragana [M. Pečkauskaitė],
Tekst oryginalny „«Benamis» turi būti kiekvienas žmogus, apimtas kokios nors altruistiškos idėjos. Nes didžiausiu altruizmo ir pasišventinimo priešu yra prigimtas žmogui reikalavimas asmeniškos laimės, savo lizdo, «namų». O tų namų meilė visados paraližuoja antiegoistiškus jausmus. Užkūrus šeimynos aukurą, dažniausiai gęsta tos idealistiškos ugnys, kurios dega kiekvieno aukštesnio žmogaus krūtinėje” – „Bezdomnym powinien zostać każdy człowiek, ogarnięty jakąś altruistyczną ideą. Gdyż największym wrogiem altruizmu i poświęcenia jest ludzka natura, wymagająca osobistego szczęścia, założenia własnego gniazda, «domu». A ta miłość do domu zawsze paraliżuje altruistyczne uczucia. Gdy się zapala domowe ognisko, najczęściej gaśnie idealistyczny płomień, który płonie w piersiach każdego prawdziwego człowieka”. Ibidem, s. 281.
