Kobiety w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie interdyscyplinarnej. Группа авторов

      Sebastian Borowicz – doktor, archeolog klasyczny, kulturoznawca, koordynator dyscyplin NCN w dziale Nauk Humanistycznych, Społecznych i o Sztuce (2017). Obecnie pracuje na Wydziale Polonistyki UJ. Zajmuje się kulturą i sztuką grecką. Brał udział w badaniach archeologicznych na terenie Grecji oraz Cypru. Stypendysta m.in. Rządu Republiki Grecji, Fundacji Lanckorońskich oraz Leventis Foundation. Publikował w „Kontekstach”, „Tekstach Drugich”, „Przestrzeniach Teorii”, „Archeologii”, „Études et Travaux”. Jest autorem monografii Reliefy rozmazane. Rzeczy i obrazy w kulturze dawnej Grecji (seria „Figurae”, Kraków 2020) oraz współautorem książek Stara rebeliantka. Studia nad semantyką obrazu (Kraków 2010) oraz Anty-Beatrycze. Studia nad kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy (seria „Figurae”, Kraków 2016).

      Joanna Hobot-Marcinek

      Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

      ORCID 0000-0002-4057-0070

      Anty-Beatrycze – błazen epoki industrialnej

      Odmieńcy doby industrializacji

      „Leciwe staruszki stanowią najniższą warstwę społeczną”109 – ta XX-wieczna konstatacja Simone de Beauvoir znalazła swoją antycypację i realistyczno-naturalistyczną ilustrację w literaturze drugiej połowy XIX stulecia. W wieku nauki i pieniądza, przemiany tradycyjnych modeli życia rodzinnego, zwiększonej ludzkiej mobilności oraz dyktatu wymogów rynku pracy relacje obrazu „starej pijanej kobiety” ze sferą sacrum uległy całkowitemu zatarciu, a sama kulturowa postać anus ebria stała się jednym z zepchniętych przez biedę na społeczny margines „odmieńców” doby urbanizacji i industrializacji.

      Do tego grona wykluczonych ze społeczeństwa mieszczańskiego przynależą liczne stare bohaterki nowel Marii Konopnickiej, w tym Urbanowa – „sześć razy na tydzień pijana kucharka”110, która o nędzy swojej i swojego syna Jaśka usiłuje zapomnieć, sięgając po alkohol i uciekając w świat marzeń o lepszej przyszłości dla dziecka. Stara pijaczka Urbanowa umierająca z wyrazem zachwytu na twarzy na widok specjalnie na tę okazję odzianego w koronę i purpurę Jaśka to anus ebria budząca współczucie XIX-wiecznego społeczeństwa mieszczańskiego, będąca ofiarą biedy i społecznej marginalizacji, „galerniczka wrażliwości”111, która – w pisarstwie Konopnickiej – wraz ze zreinterpretowanym „głupim” ludowej proweniencji staje się symboliczną figurą Innego112.

      Wiek pary i rewolucji przemysłowej ostatecznie zatarł w świadomości kulturowej palimpsestową konstrukcję kliszy starej, szalonej pijaczki. Dla XIX-wiecznego społeczeństwa anus ebria et delirans nie była już ani antyczną bachantką kroczącą w rozweselonym komosie z pijanym Sylenem z obrazów Antoona van Dycka i Petera Paula Rubensa, ani upojoną uczestniczką karnawałowej uczty fasolowego króla z obrazów Jacoba Jordaensa113. Anty-Beatrycze – pijana i szalona starucha będąca antytezą piękna oraz wszystkiego, co pożądane w wieku XIX, stała się przede wszystkim ofiarą i „produktem” doby industrializacji i urbanizacji, zniszczoną przez czas i używki staruchą, która na rysunku Thomasa Rowlandsona z 1810 roku zaznajamia młodą kobietę z przyjemnościami picia dżinu114. Scena ta rozgrywa się w londyńskiej spelunce, w której tłusty i czerwony na twarzy barman nalewa alkohol młodej, przesadnie strojnej i umalowanej kobiecie. Naprzeciw niej stoi wyniszczona, chuda starucha, będąca nie tylko przewodniczką młodej adeptki, ale i zapowiedzią tego, co czeka ową kobietę w przyszłości.

      Flâneur

      Stara pijana wariatka błądząca ulicami europejskich metropolii przypomina XIX-wiecznego flâneura tak w pierwotnym – pejoratywnym, jak w późniejszym – nobilitującym znaczeniu tego pojęcia. Społecznej nobilitacji „odmieńcy z wyboru” dostąpili w drugiej połowie wieku między innymi dzięki twórczości Charles’a Baudelaire’a, a zwłaszcza za sprawą jego eseju Malarz nowoczesności. Dzięki Baudelaire’owi flâneur zyskał nowy status artysty-spacerowicza, wnikliwego obserwatora oraz krytyka hipokryzji społeczeństwa mieszczańskiego115. Na taką pełną nobilitację nie mogła liczyć stara pijana wariatka-kloszardka. Jednak i ona, dzięki swemu skrajnemu indywidualizmowi i wyobcowaniu w miejskim tłumie, zaczęła budzić zainteresowanie i fascynację jako postać, która przemierzając ulice i zakamarki miasta, odsłania jego ciemne strony.

      W zgodzie z tendencjami zapowiadanej przez Baudelaire’a modernistycznej epoki klisza anus ebria zyskuje nowe cechy i nowy image, czego najlepszą egzemplifikacją jest wywodzący się z Kwiatów zła utwór Staruszeczki. Jego bohaterki błąkające się „wśród rojowiska wielkiego Paryża” budzą fascynację, a ich dziwne oczy szalonych widziadeł „mają czar wielki, niezmierny / Dla tych, których Niedola piersią wykarmiła!”116. Bezradność i zagubienie Baudelaire’owskich staruszeczek skontrastowane z dynamiką nowoczesnej, a zarazem odwiecznej metropolii czyni je postaciami w jakiś sposób bliskimi artystom-dekadentom, którzy właśnie niedolę uważają za swą mamkę.

      Staruszeczki „oddane […] w poniewierkę” starości mają „oczy lśniące jak nocą czarne topieliska”117, szeroko otwarte i zapatrzone w niedostępną innym rzeczywistość. Zewnętrzna powłoka starych kobiet stanowi maskę kryjącą prawdziwą wiedzę, daną starkom stojącym na pograniczu życia i śmierci. Siłę wzroku, „co jak świder w głąb duszy się wkręca”118, staruszki zawdzięczają swej mediacyjności i wynoszącemu je ponad przeciętność doświadczeniu cierpienia. Żebraczki, kloszardki, tańczące na ulicach, poddane działaniu demona to postaci liminalne, posiadające zdolność wejrzenia w epekeina, przez co same stanowią „Symbol dziwaczny, władny, za którym myśl leci”119.

      W Staruszeczkach Baudelaire podkreśla specyficzną relację podobieństwa zachodzącego między niemowlętami a starymi kobietami. Te ostatnie są stworzeniami zbliżającymi się do swej nowej kołyski-trumny, które poprzez bliskie uczestnictwo w rite du passage dysponują mocą wejrzenia w to, co po tamtej stronie.

      Baudelaire’owska poetycka wizja figury starej kobiety, stanowiącej symbol „ręką śmierci stworzony rozumnej”120, podkreśla eschatologiczny sens tej postaci. Jednak w odczuciu społecznym, w epoce naturalizmu główną siłą ekspresji figury anus ebria et delirans staje się antyestetyczna powłoka brudnej kloszardki. Te „gorzkie zmiany” oznaczają przejście od postrzegania symbolicznego postaci pijanej szalonej staruchy do postrzegania jej głównie przez pryzmat brudu, smrodu i fizjologicznej starości.

      Taki właśnie w pełni naturalistyczny wizerunek kloszardki można odnaleźć w XIX-wiecznej

Скачать книгу