ustępował (o ile go nie przewyższał) poziomowi intelektualnemu panującemu w klasztorach męskich.
Błędny byłby obraz w pełni harmonijnej współpracy klasztorów żeńskich z męską „częścią” Kościoła. Wręcz przeciwnie, relacje te były pełne napięć i konfliktów. Norbertanki płockie często były w konflikcie z prepozytami52. Podobnie było w przypadku klarysek i ich relacji z franciszkanami. Sama Kinga, ksieni klasztoru starosądeckiego, często była w konflikcie z franciszkanami. Z kolei we wrocławskim klasztorze Klarysek w XVI wieku spór z siostrami franciszkanie próbowali rozwiązać nawet siłowo. Hildegarda z Bingen musiała często toczyć spory z „mężczyznami Kościoła”. Jeden z takich konfliktów w 1177 roku zakończył się ekskomuniką Hildegardy i nałożeniem interdyktu na jej klasztor. Ekskomunikę zdjęto w roku 1178, rok przed śmiercią Hildegardy53.
W artykule omówiono tylko wybrane przykłady świadczące o wysokim poziomie intelektualnym średniowiecznych zakonnic, pominięto choćby Hildę z Anglii (zm. 680), która była nauczycielką biskupów, czy Brygidę Szwedzką (zm. 1373), która wywierała istotny wpływ także na życie polityczne. W tak krótkim tekście nie sposób bowiem odnieść się do wszystkich znanych nam przypadków wybitnych kobiet w habitach.
Zasadniczym problemem w badaniach nad życiem intelektualnym polskich zakonnic w dobie średniowiecza jest brak materiałów źródłowych. Niejednokrotnie o natrafieniu na materiał źródłowy decyduje przypadek. Znane nam dzisiaj dzieło Herrady z Landsbergu Hortus deliciarum również zawdzięczamy przypadkowi. Dzieło to spłonęło w Bibliotece Uniwersyteckiej w Strasburgu w nocy z 24 na 25 sierpnia 1870 roku i gdyby nie fakt, że wykonano jego kopie (w r. 1818 i ok. r. 1830), do dzisiaj pozostałoby nieznane. Poniekąd szczęściu zawdzięczamy także odkrycia stosunkowo nowe, bo datowane na koniec lat czterdziestych ubiegłego wieku, dokonane w kościele w Strzelnie, które pozwalają na stwierdzenie, że zarówno sama Beatrycze, jak i jej współsiostry już na przełomie XII i XIII wieku wiedzą teologiczną dorównywały zakonnicom znad Renu. W prowadzeniu dalszych badań nad skryptoriami w klasztorach żeńskich pomocna wydaje się metodologia zaproponowana przez Beach polegająca (w dużym uproszczeniu) na analizie pisma w celu ustalenia, czy pióro było prowadzone ręką kobiecą, czy męską54. Celowe wydaje się też ustalenie, czy pomiędzy skryptoriami w klasztorach żeńskich i męskich występowała współpraca.
Bibliografia
Rękopisy
Psalterium per hebdomadam, Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. I Q 233.
Antiphonarium de tempore et de sanctis, Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. I F 430.
Forma vitae ordinis sororum pauperum, quam beatus Franciscus instituit; Legenda s. Clarae, Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. IV Q 202.
Lectionarium cum orationibus, Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. I Q 256.
Opracowania
Beach A.I., Women as Scribes: Book Production and Monastic Reform in Twelfth-Century Bavaria, Cambridge 2004.
Bielak W., Księgozbiór panien norbertanek w Imbramowicach, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 2011, t. 95, s. 5–10.
Bodarwé K., Sanctimoniales litteratae. Schriftlichkeit und Bildung in den ottonischen Frauenkommunitäten Gandersheim. Essen und Quedlinburg, „Quellen und Studien. Veroffentlichungen des Instituts fur kirchengeschichtliche Forschung des Bistums Essen”, t. 7, Münster 2004.
Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1, Polska Zachodnia i Północna, Warszawa 2004.
Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 2, Polska Centralna i Południowa, Warszawa 2005.
Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 3, Wielkie Księstwo Litewskie i ziemie ruskie Korony Polskiej, Warszawa 2008.
Borkowska M., Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII w., Tyniec 2017.
Brückner A., Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. 2, Pismo święte i apokryfy. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa 1903.
Christianity and Modernity in Eastern Europe, red. B.R. Berglund, B.A. Porter, Budapest 2010.
Cyrus C.J., The Scribes for Women’s Convents in Late Medieval Germany, Toronto 2009.
Czencz W., Wielki poeta chrześcijański z IV wieku, „Przegląd Powszechny” 1895, t. 46, z. 4, nr 136, s. 1–26.
Czachorowska I., Książka w rękach klarysek śląskich, „Śląski Kwartalnik Historyczny. Sobótka” 1966, nr 3, s. 407–419.
Czachorowska I., O nowe spojrzenie na śląskie średniowieczne klasztory żeńskie [w:] Studia z dziejów kultury i ideologii ofiarowane Ewie Maleczyńskiej w 50 rocznicę pracy dydaktycznej i naukowej, red. R. Heck, Wrocław 1968, s. 99–103.
Czyż A., Jezusa „marnotrawnego” dar „hojny” dla nas. Hermeneutyka egzystencji w prozie medytacyjnej benedyktynek epoki baroku (rękopisy sandomierskie A-1 i A-17), referat wygłoszony na II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Filozoficzne aspekty literatury, Lublin, 26 października 2018 r.
Dominiak W., Stosunek Piastów opolskich do klasztoru norbertanek w Rybniku/Czarnowąsach w średniowieczu, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica” 2007, nr 5, s. 75–83.
Fitych T., Michael Willmann – współtwórca i uczestnik krzeszowskiego kręgu religijno-kulturowej wymiany darów, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne” 2006, r. 5, nr 1, s. 62–84.
Garnczarski S., Kultura muzyczna w klasztorze klarysek w Starym Sączu, „Tarnowskie Studia Teologiczne” 2014, nr 2, s. 127–136.
Gil C., Wstęp [w:] Teresa od Jezusa (Marianna Marchocka), Autobiografia mistyczna i inne pisma, Kraków 2010, s. 8–32.
Górczyk W.J., Początki Opinogóry w świetle dokumentu wojewody Żyry z 1185 r. i dokumentu biskupa płockiego Gedki z XIII w., „Notatki Płockie” 2018, nr 3, s. 3–8.
Grajewski C., Ważniejsze polskie źródła oficjum brewiarzowego, „Saeculum Christianum. Pismo historyczno-społeczne” 2004, nr 2, s. 223–227.
Gwoździk J., Kultura pisma i książki w żeńskich klasztorach dawnej Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Katowice 2015.
Jasiński K., Ilustracje kalendarzowe w rękopisie wrocławskim z około 1300 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1959, nr 2, s. 203–228.
Kloss E., Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters. Deutscher Verein
M. Stawski,
A. Walkowska,
Sprawie metodologii badań Beach poświęca sporo miejsca we wstępie swojej pracy. A.I. Beach, op. cit., s. 1–31.
